Sygn. akt III CNP 9/16

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 15 listopada 2016 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
‎SSN Grzegorz Misiurek
‎SSN Maria Szulc (sprawozdawca)

w sprawie z powództwa M. S.
‎przeciwko S. M.
‎o zapłatę,
‎po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 15 listopada 2016 r.,
‎skargi pozwanego o stwierdzenie niezgodności z prawem

prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w T.
‎z dnia 13 lutego 2014 r., sygn. akt I Ca (…),

oddala skargę i zasądza na rzecz powoda od pozwanego kwotę 2400,- (dwa tysiące czterysta) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem.

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w T. zmienił wyrok Sądu Rejonowego w T. oddalający powództwo w ten sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 25000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 23 kwietnia 2012 r. do dnia zapłaty, a w pozostałej części oddalił powództwo i apelację powoda.

Sąd drugiej instancji zaakceptował ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Rejonowy, lecz dokonał odmiennej oceny podstawy prawnej roszczenia o zasądzenie kwoty 25000 zł tytułem zwrotu ceny sprzedaży lokalu oraz udziału w częściach wspólnych nieruchomości pobranej przez pozwanego przy zawarciu umowy przedwstępnej. Wyjaśnił, że podstawy tej nie mogły stanowić ani art. 491 i 494 k.c., bo umowa przedwstępna nie jest umową wzajemną, ani art. 390 § 1 k.c. z uwagi na upływ zawitego terminu zastrzeżonego w art. 389 § 3 k.c. Jako podstawę odpowiedzialności pozwanego wskazał art. 410 § 2 k.c.; zapłata ceny nie była bowiem świadczeniem z umowy przedwstępnej, lecz świadczeniem na poczet umowy przyrzeczonej spełnionym przed powstaniem zobowiązania, a skoro strony tej umowy nie zawarły, to jest to równoznaczne z nieosiągnięciem zamierzonego celu świadczenia. Zobowiązany do zwrotu nie może się bronić zarzutem wygaśnięcia obowiązku wydania korzyści lub jej zwrotu ze względu na zużycie (art. 409 k.c.), ponieważ powinien się z nim liczyć już od chwili otrzymania świadczenia z tego względu, że nie powstało zobowiązanie, do którego wykonania świadczenie zmierzało.

Pozwany zaskarżył powyższy wyrok w części w punkcie pierwszym i zarzucając naruszenie art. 410 § 2 w zw. z 390 § 2 i 3 k.c., art. 409 w zw. z 410 § 2 k.c., art. 233 § 1 k.c. i art. 378 § 1 w zw. z 386 § 1 k.p.c., wniósł o stwierdzenie jego niezgodności z tymi przepisami w zaskarżonej części.

Prokurator Generalny wniósł o oddalenie skargi.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Pojęcie orzeczenia niezgodnego z prawem (art. 424 § 1 i 2 k.p.c.) było przedmiotem wykładni w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego i ukształtował się pogląd, że jest to orzeczenie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętym standardami rozstrzygnięć albo orzeczenie wydane w wyniku rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa, a naruszenie to jest oczywiste i nie wymaga głębszej analizy prawniczej. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 lipca 2006 r., I CNP 33/06 (OSNC 2007, nr 2, poz. 35) stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, to ustalenie jego bezprawności, które musi uwzględniać istotę władzy sądowniczej, a zatem zarówno orzekanie w warunkach niezawisłości, w sposób bezstronny, zależny nie tylko od obowiązujących ustaw, ale także od „ głosu sumienia” sędziego oraz jego swobody w ocenie prawa i faktów stanowiących podłoże sporu. Bezprawność orzeczenia sądowego ma zatem charakter bezprawności kwalifikowanej, a jego niezgodność z prawem musi polegać na elementarnej i oczywistej obrazie prawa przez sąd, a więc takiej, która polega na błędach w wykładni lub subsumcji o stopniu rażącym i oczywistym (wyroki z dnia 4 grudnia 2008 r., sygn. I CNP 72/08, nie publ., z dnia 17 maja 2012 r., I CNP 55/11, nie publ., z dnia 14 czerwca 2012 r., I CNP 7/12, nie publ.).

Kwestionowanemu przez pozwanego wyrokowi Sądu Okręgowego tak pojętego rozumienia bezprawności nie można przypisać.

Skarżący twierdząc, że zarzucane Sądowi Okręgowemu naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. miało istotny wpływ na wydanie wyroku, pomija określony w art. 424⁴ k.p.c., zakaz oparcia podstawy skargi na zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów. Zarzut naruszenia tego przepisu, motywowany niewłaściwą oceną dowodów, nie może być skutecznie podniesiony w ramach skargi na niezgodność orzeczenia z prawem i uchyla się spod kontroli Sądu Najwyższego. Zarzut naruszenia art. 378 w zw. z art. z 386 § 1 k.p.c. natomiast nie uwzględnia, że sąd drugiej instancji w sposób w zasadzie nieograniczony raz jeszcze bada sprawę rozstrzygniętą przez sąd pierwszej instancji, a postępowanie apelacyjne stanowi kontynuację postępowania przed sądem pierwszej instancji, przy czym jest związany podniesionymi w apelacji zarzutami naruszenia postępowania, natomiast nie wiążą go zarzuty prawa materialnego z uwagi na obowiązek oceny prawidłowości zastosowania tego prawa (uchwała Sądu Najwyższego z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 55). Wbrew twierdzeniom skarżącego, Sąd pierwszej instancji rozważał jako podstawę prawną roszczenia także przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, a więc ich ponowna analiza dokonana przez Sąd Okręgowy nie mogła naruszyć prawa pozwanego do obrony.

Kwestionując przyjęcie jako podstawy prawnej rozstrzygnięcia art. 410 § 2 k.c. skarżący niezasadnie wiąże jego naruszenie z naruszeniem art. 390 § 3 k.c. Przepis ten dotyczy przedawnienia roszczeń z umowy przedwstępnej, w tym odszkodowania w granicach ujemnego interesu, które w tej sprawie nie zostało zgłoszone. Uzasadnienie zarzutu odnosi się, poza przytoczeniem orzeczeń Sądu Najwyższego, do irrelewantnych dla rozstrzygnięcia okoliczności faktycznych związanych z czynnościami, które powód miał wykonać w celu dojścia do wykonania umowy przedwstępnej lub które wykonywał w celu dalszej przyszłej odsprzedaży lokalu. Argument o gotowości pozwanego do zawarcia umowy przyrzeczonej pozbawiony jest skuteczności wobec niekwestionowanego ustalenia, że nie zostały spełnione przesłanki oznaczenia terminu zawarcia umowy przyrzeczonej określone w art. 389 § 2 k.c., a zatem strony nie mogą żądać jej zawarcia.

Powyższy zarzut jest konsekwencją braku zrozumienia istoty świadczenia nienależnego w postaci kondykcji nie osiągnięcia celu świadczenia (condictio ob. rem lub ob causa datorum lub condictio causa data non secuta). Kondykcja ta zachodzi wtedy, gdy podstawa prawna świadczenia nie istnieje momencie świadczenia i nie zaistnieje po jego spełnieniu mimo oczekiwania, że wystąpi – w sytuacji, gdy celem świadczenia było uzyskanie ekwiwalentnego świadczenia od drugiej strony, która nie była zobowiązana do świadczenia i cel ten nie został osiągnięty. Cel świadczenia musi być objęty porozumieniem stron co do podstawy świadczenia – odbiorca świadczenia powinien znać cel świadczącego i przez przyjęcie świadczenia uzewnętrznić jego aprobatę. Cel świadczenia jest tożsamy z przyszłą podstawą prawną, która nie dochodzi do skutku. U podstaw tej konstrukcji leży zatem błąd solvensa w przewidywaniu przyszłego zachowania accipiensa.

Strony mogą do treści umowy przedwstępnej, poza istotnymi postanowieniami (art. 389 k.c.), wprowadzić w granicach określonych w art. 353¹ k.c., postanowienia, które nie przesądzają o jej bycie, nie stanowią o jej skuteczności i nie odnoszą się do spełnienia świadczenia z tej umowy (zawarcie umowy przyrzeczonej) ale kształtują zachowania stron w okresie poprzedzającym zawarcie umowy przyrzeczonej. Do takich postanowień należy między innymi określenie zobowiązania jednej ze stron do spełnienia świadczenia z umowy przyrzeczonej lub oświadczenia wiedzy o zapłaceniu ceny sprzedaży przedmiotu tej umowy. Na tym etapie stosunku prawnego nie istnieje jeszcze zobowiązanie z umowy przyrzeczonej, a więc nie istnieje podstawa prawna świadczenia, lecz jest to tylko porozumienie stron co do celu świadczenia – uzyskania świadczenia ekwiwalentnego w postaci przeniesienia własności lokalu i udziału w częściach wspólnych nieruchomości. Jeżeli nie zostaje zawarta umowa przyrzeczona, nie zostaje osiągnięty zamierzony cel świadczenia, co oznacza, że bez względu na przyczynę jej nie zawarcia, świadczenie w postaci zapłaconej ceny, jako nienależne podlega zwrotowi. Świadczenie staje się nienależne z chwilą, w której wiadomo, że cel nie został osiągnięty – umowa przyrzeczona nie może być zawarta; w tej sprawie po upływie roku od zawarcia umowy przedwstępnej (art. 389 § 2 k.c.). Zwrot świadczenia na tej podstawie następuje w pełnym zakresie, bo otrzymujący świadczenie wie, że otrzymał je jeszcze przed powstaniem zobowiązania (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2007 r., III CZP 3/07, OSNC 2008, nr 2, poz. 15).

W niniejszej sprawie, skoro nie doszło do zawarcia umowy przedwstępnej i dojść nie może z uwagi na wygaśnięcie roszczenia o jej zawarcie wobec upływu terminu określonego w art. 389 § 2 k.c., brak podstaw do stwierdzenia, że przytoczone w podstawach skargi zarzuty naruszenia przepisów prawa materialnego uzasadniają wniosek o stwierdzenie niezgodności z prawem zaskarżonego orzeczenia jako wydanego w rezultacie ich rażąco błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania.

Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 424¹¹ k.p.c. O kosztach postępowania ze skargi rozstrzygnięto na podstawie art. 98 § 1, art. 108 § 1 w zw. z art. 391 § 1, art. 398²¹ i 424¹² k.p.c. oraz § 2 pkt 5 i § 10 ust. 5 pkt 2 w zw. z § 20 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2015 r., poz. 1804).

R. G.