Sygn. akt III CSK 154/16

POSTANOWIENIE

Dnia 12 maja 2017 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Jan Górowski (przewodniczący)
‎SSN Paweł Grzegorczyk (sprawozdawca)
‎SSN Krzysztof Pietrzykowski

w sprawie z wniosku A. M. i in. ,

przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Starosty N. oraz Miasta

i Gminy S.
‎o wpis,
‎po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 12 maja 2017 r.,
‎skargi kasacyjnej wnioskodawców

od postanowienia Sądu Okręgowego w N.
‎z dnia 5 listopada 2015 r., sygn. akt III Ca …/15,

uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w N., pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Wnioskodawcy […] domagali się założenia księgi wieczystej dla nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę nr 528/28, o powierzchni 0,1002 ha, po odłączeniu jej z księgi wieczystej […], stanowiącej ciąg dalszy księgi wieczystej nr […] (lwh …), w której dziale II jako właściciel wpisany był Skarb Państwa, i wpisu prawa własności na rzecz wnioskodawców w udziałach wskazanych we wniosku. Do wniosku dołączono decyzję Ministra Zdrowia z dnia 3 września 2001 r. stwierdzającą nieważność orzeczenia Ministra Zdrowia z dnia 18 marca 1948 r. o przejęciu przedsiębiorstw uzdrowiskowych […] (M.P. z dnia 16 marca 1948 r., nr 30, poz. 111), w części dotyczącej przejęcia przedsiębiorstwa uzdrowiskowego w S., stanowiącego własność A. S., dokumenty stwierdzające następstwo prawne wnioskodawców po A. S. oraz wykaz synchronizacyjny dla działki ewidencyjnej zmodernizowanej nr 528/28.

Skargę na wpis wniósł uczestnik Miasto i Gmina S., zarzucając naruszenie przysługującego mu prawa własności względem działek ewidencyjnych objętych księgą wieczystą …/9, w tym działki nr 528/19, powstałej z parceli gruntowych l.kat: 10680/6, 10719/1, 10720/2, 10720/3, 10720/40 i 10720/41, objętych wykazem lwh 308, zgodnie z ostateczną decyzją komunalizacyjną Wojewody N. z dnia 1 kwietnia 1992 r., GKG.IV.7228/5/1/92 i dokonanie wpisu mimo niewykazania przez wnioskodawcę prawa własności działki nr 528/28.

Postanowieniem z dnia 3 lipca 2015 r. Sąd Rejonowy w N., utrzymał w mocy dokonany wpis. Stwierdził, że decyzja Ministra Zdrowia z dnia 3 września 2001 r. o stwierdzeniu nieważności orzeczenia o przejęciu na własność przedsiębiorstwa uzdrowiskowego S. dotyczyła m.in. parceli gruntowej nr 10721, objętej lwh 164, która była własnością Państwa i została przeniesiona do księgi wieczystej nr 1999, stanowiącej ciąg dalszy lwh …. Natomiast decyzja komunalizacyjna Wojewody N. z dnia 1 kwietnia 1992 r. dotyczyła parceli objętych lwh 308 i 570, stanowiących własność Gminy S., nie dotyczyła tym samym parceli l.kat. 10721 objętej lwh ... . Z wykazu zmian sporządzonego dla działki ewidencyjnej zmodernizowanej nr 528/28 wynika, że działka ta powstała z parceli l.kat. 10721/4, powstałej z podziału parceli l.kat.10721, której właścicielem było Państwo, na podstawie orzeczenia Ministra Zdrowia z dnia 18 marca 1948 r., które to orzeczenie zostało uznane za nieważne. Jeżeli z mapy ewidencyjnej wynika, że do działki nr 528/19 włączono parcelę l.kat. 10721, to jest to sprzeczne z decyzją komunalizacyjną i jej częścią opisową, która nie wskazuje, że parcela ta stała się własnością uczestnika.

Postanowienie Sądu Rejonowego zaskarżyło apelacją Miasto i Gmina S., zarzucając, że wpis nastąpił bez szczegółowej analizy, z jakich działek powstała działka nr 528/28. W ocenie uczestnika, na podstawie decyzji komunalizacyjnej z dnia 1 kwietnia 1992 r. stał się on właścicielem działki nr 528/19, decyzja ta nie została wzruszona, a Sąd nie odniósł się do niezgodności przedłożonych przez wnioskodawcę i uczestnika wykazów zmian dla działki nr 528/19.

Sąd drugiej instancji – Sąd Okręgowy w N. zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że uchylił zaskarżony wpis i wniosek oddalił, uznając, że apelacja okazała się uzasadniona, jakkolwiek z innych przyczyn niż wskazane w jej uzasadnieniu. W ocenie Sądu referendarz sądowy nie miał podstaw do odłączenia z księgi wieczystej nr […] całej parceli l.kat. 10721/4, założenia dla niej nowej księgi wieczystej i wpisu zmiany oznaczenia tej parceli na działkę ewidencyjną zmodernizowaną nr 528/28, ponieważ z przedłożonej przez wnioskodawcę dokumentacji wynikało, że działka nr 528/28 obejmuje jedynie część parceli l.kat. 10721/4. Odłączenie części z dotychczasowej nieruchomości i utworzenie dla niej nowej księgi wieczystej wymaga nowego oznaczenia nowopowstałej nieruchomości, a także – w niektórych przypadkach – zmiany oznaczenia nieruchomości, która pozostaje w księdze dotychczasowej. Tak powinno stać się w niniejszej sprawie, tymczasem brak w przedłożonej dokumentacji oznaczenia tej pozostałej części nieruchomości, np. przez podział parceli l.kat.10721/4 i przyporządkowanie powstałych parceli odpowiednim działkom ewidencyjnym, nie pozwalał na dokonanie wnioskowanych zmian w księgach wieczystych. Na marginesie Sąd Okręgowy zwrócił także uwagę, że z porównania dokumentów geodezyjnych przedłożonych przez wnioskodawcę i uczestnika wynikają rozbieżności co do tego, w jakim miejscu usytuowana jest parcela l.kat. 10721/4, a w konsekwencji, z jakich parceli powstała działka nr 528/28 i czyją stanowi własność.

Skargę kasacyjną od postanowienia Sądu drugiej instancji wnieśli wnioskodawcy, zaskarżając je w całości i zarzucając, w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, naruszenie art. 626¹ § 2 w związku z art. 391 § 1 zdanie 1 k.p.c., a w konsekwencji art. 510 § 2 w związku z art. 391 § 1 zdanie 1 k.p.c., art. 628⁸ § 2 w związku z art. 391 zdanie 1 k.p.c., art. 373 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., art. 244 § 1 w związku z art. 391 zdanie 1 k.p.c., a w konsekwencji art. 20 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne (jedn. tekst: Dz. U. z 2016 r., poz. 1629 ze zm.; dalej – „p.g.k.”), art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 zdanie 1 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c., art. 626⁹ w związku z art. 391 § 1 zdanie 1 k.p.c. i art. 626⁸ § 1 w związku z § 116 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 listopada 2013 r. w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie informatycznym (jedn. tekst: Dz. U. z 2016 r., poz. 312 ze zm.; dalej – „rozporządzenie z dnia 21 listopada 2013 r.”) i art. 391 § 1 zdanie 1 k.p.c., a także naruszenie art. 130¹ § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., § 112 rozporządzenia z dnia 21 listopada 2013 r. i § 36 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i dokumentów (Dz. U. nr 102, poz. 1122 ze zm.). Na tej podstawie wnieśli o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W okolicznościach sprawy zasadnicze znaczenie miało dopuszczenie do udziału w postępowaniu Miasta i Gminy S., którego apelacja doprowadziła do zmiany zaskarżonego postanowienia Sądu Rejonowego i oddalenia wniosku o wpis. Zagadnienia tego dotyczyły sformułowane przez skarżących zarzuty naruszenia art. 626¹ § 2, art. 626⁸ § 2, art. 373, art. 244 i art. 328 § 2 k.p.c. W ocenie skarżących przyznanie przez Sądy meriti Miastu i Gminie S. statusu uczestnika postępowania było niezgodne z art. 626¹ § 2 k.p.c., a złożona przez Miasto i Gminę S. apelacja podlegała odrzuceniu jako niedopuszczalna (art. 373 k.p.c.). Ten punkt widzenia skarżący prezentowali konsekwentnie, począwszy od złożenia przez Miasto i Gminę S. skargi na wpis dokonany przez referendarza sądowego.

Wszczęte przez wnioskodawców postępowanie wieczystoksięgowe zmierzało do założenia księgi wieczystej przez dokonanie w niej pierwszego wpisu. Po uchyleniu art. 59-64 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U. z 2016 r., poz. 790 ze zm.; dalej – „u.k.w.h.”), dotyczących zakładania ksiąg wieczystych, regulacja prawna postępowania zmierzającego do założenia księgi wieczystej została ujednolicona z unormowaniem pozostałych postępowań o wpis w księdze wieczystej i objęta przepisami art. 626¹ i n. k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2015 r., III CSK 145/14, OSNC 2016, nr 2, poz. 22). Krąg uczestników tego postępowania określa zatem art. 626¹ § 2 k.p.c.

Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem przepis art. 626¹ § 2 k.p.c. jest przepisem szczególnym, ograniczającym krąg uczestników postępowania nieprocesowego określony ogólnie w art. 510 k.p.c. do osób wyszczególnionych w jego treści. Osobami tymi nie są obecnie, inaczej niż przyjmowano na tle uchylonego art. 51 ust. 1 u.k.w.h., oprócz wnioskodawcy i osób, na rzecz których ma nastąpić wpis – osoby, których prawa zostały dotknięte wpisem, lecz – oprócz wnioskodawcy – tylko te osoby, których prawa zostały wykreślone lub obciążone, bądź na rzecz których wpis ma nastąpić. Krąg ten ma charakter wyczerpujący, co potwierdza użyte w art. 626¹ § 2 k.p.c. słowo „tylko”, a jego ograniczenie względem art. 510 k.p.c. oraz uchylonego art. 51 ust. 1 u.k.w.h. służy usprawnieniu postępowania wieczystoksięgowego, przy założeniu, że ochrona innych osób, których prawa zostały dotknięte wpisem, realizowana jest poza postępowaniem wieczystoksięgowym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2004 r., I CZ 48/04, OSNC 2005, nr 6, poz. 108 i uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2010 r., III CZP 45/10, OSNC 2010, nr 12, poz. 164 oraz powołane w niej dalsze orzecznictwo). Konstrukcja ta została zaakceptowana przez Trybunał Konstytucyjny, który zwrócił uwagę, że postępowanie wieczystoksięgowe nie służy dochodzeniu praw podmiotowych, lecz sprawnemu ujawnianiu i ewidencjonowaniu stanu prawnego nieruchomości, a w konsekwencji zapewnieniu bezpieczeństwa i pewności obrotu prawnego (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 czerwca 2007 r., SK 29/05, OTK-A 2007, nr 6, poz. 54).

Uznając za dopuszczalną skargę na wpis złożoną przez Miasto i Gminę S., a tym samym akceptując jego status jako uczestnika postępowania, Sąd Rejonowy wyjaśnił, że jakkolwiek krąg uczestników postępowania wieczystoksięgowego jest zamknięty, to sąd ma prawo jego ustalania, co in casu uczynił doręczając Miastu i Gminie S. zawiadomienie o wpisie wraz z pouczeniem. Działanie takie Sąd Rejonowy uznał za zasadne, mając na względzie, że w przedstawionej przez wnioskodawców dokumentacji geodezyjnej stanowiącej podstawę oznaczenia nieruchomości, tj. w wykazie zmian i wypisie z rejestru gruntów, jako właściciela (władającego), ujawniono Miasto i Gminę S., a Sąd Okręgowy, rozpoznając merytorycznie apelację, milcząco stanowisko to zaaprobował.

Odnosząc się do tego stanowiska należało zważyć, że wnioskodawcy złożyli wniosek o założenie księgi wieczystej i wpis prawa własności dotyczący działki nr 528/28, dla której – według twierdzeń wniosku – była dotychczas prowadzona księga wieczysta [...], w której dziale II jako jedyny właściciel wpisany był Skarb Państwa. W księdze tej zapisano m.in. parcelę gruntową l.kat. 10721/4, z której, zgodnie z przedłożonym do wniosku i potwierdzonym w zakresie zgodności z operatem z ewidencji gruntów wykazem synchronizacyjnym, pochodziła objęta wnioskiem działka nr 528/28. Za uczestnika postępowania, oprócz wnioskodawcy, należało w tej sytuacji uznać Skarb Państwa, ponieważ jego prawo, w części objętej wnioskiem, podlegać miało uszczupleniu przez odłączenie części nieruchomości i założenie dla niej nowej księgi wieczystej z wpisem prawa własności na rzecz innych osób (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2013 r., III CZ 16/13, niepubl.).

W uchwale z dnia 7 lipca 2011 r., III CZP 45/10, OSNC 2010, nr 12, poz. 164, Sąd Najwyższy przyjął, że ustalenie osób, których prawa zostały wykreślone lub obciążone bądź na rzecz których wpis ma nastąpić, musi mieścić się w granicach kognicji sądu wieczystoksięgowego, który rozpoznając wniosek o wpis bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Miasto i Gmina S. nie było ujawnione w księdze wieczystej […], z której nastąpić miało odłączenie działki nr 528/28, toteż nie można było uznać, aby w świetle treści księgi jego prawo miało podlegać wykreśleniu zgodnie z wnioskiem.

Oceny tej nie zmieniała okoliczność, że w dołączonym do wniosku o wpis wypisie z rejestru gruntów obejmującym działkę nr 528/28 jako właściciela ujawniono Miasto i Gminę S.. Prowadzona przez starostów na podstawie art. 22 i n. p.g.k. ewidencja gruntów i budynków jest systemem informacyjnym, zapewniającym gromadzenie, aktualizację oraz udostępnianie, w sposób jednolity dla całego kraju, informacji o gruntach, budynkach i lokalach, ich właścicielach oraz innych osobach fizycznych lub prawnych władających gruntami, budynkami i lokalami (art. 2 pkt 8 p.g.k.). Informacje zawarte w ewidencji, zgodnie z art. 21 ust. 1 p.g.k., stanowią m.in. podstawę oznaczania nieruchomości w księgach wieczystych, co potwierdza art. 26 u.k.w.h. i § 78 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 lutego 2016 r. w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie teleinformatycznym (Dz. U. poz. 312), które od 1 lipca 2016 r. zastąpiło rozporządzenie z dnia 21 listopada 2013 r. Stosownie do tego, sąd – rozpoznając wniosek o zmianę oznaczenia nieruchomości w księdze wieczystej – weryfikuje dane wskazane we wniosku i ujawnione w księdze wieczystej oznaczenia nieruchomości z danymi z ewidencji (katastru nieruchomości) (art. 628⁸ § 4 k.p.c.), a niezgodność danych z ewidencji z oznaczeniem nieruchomości w księdze wieczystej stanowi podstawę sprostowania oznaczenia w księdze wieczystej na wniosek właściciela nieruchomości lub wieczystego użytkownika albo z urzędu (art. 27 ust. 1 i 2 u.k.w.h.). Wpisy w ewidencji gruntów i budynków nie mają natomiast żadnych wiążących skutków w zakresie stanu prawnego nieruchomości, którego ewidencjonowaniu służą wyłącznie księgi wieczyste (art. 1 ust. 1 u.k.w.h.) (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 1973 r., III CRN 324/73, Informacja Prawnicza 1973, nr 10 - 11, p. 4, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 listopada 1977 r., IV CR 495/77, niepubl. i wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 kwietnia 2015 r., I OSK 1718/13, niepubl.). Ujawnione w ewidencji informacje dotyczące właściciela nie korzystają również z domniemania prawdziwości, o którym stanowi art. 244 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2010 r., I CSK 456/09, niepubl.). Wypis z rejestru gruntów, wskazujący jako właściciela objętej wnioskiem działki Miasto i Gminę S., nie mógł być zatem podstawą do uznania, że jego prawo podlega wykreśleniu z księgi wieczystej.

Obowiązkiem sądu w postępowaniu nieprocesowym jest czuwanie nad tym, aby krąg jego uczestników był ukształtowany zgodnie z wyznaczającymi go przepisami prawa. Obowiązek ten ciąży zarówno na sądzie pierwszej, jak i drugiej instancji i nie uchyla go doręczenie określonej osobie zawiadomienia o wpisie, jeżeli osoba ta nie należy do wymienionych w art. 626¹ § 2 k.p.c. Do zaskarżenia wpisu, a także do złożenia środka odwoławczego od postanowienia sądu pierwszej instancji wydanego na skutek wniesienia skargi na wpis, legitymowane są wyłącznie osoby, które są uczestnikami postępowania zgodnie z art. 626¹ § 2 k.p.c. Apelacja wniesiona przez osobę pozostającą poza tym kręgiem podlega odrzuceniu jako niedopuszczalna (art. 373 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.) (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2006 r., V CSK 27/06, niepubl., z dnia 18 lutego 2009 r., I CZ 1/09, niepubl., z dnia 20 stycznia 2011 r., I CSK 185/10, niepubl., z dnia 11 grudnia 2013 r., IV CZ 96/13, niepubl. i z dnia 17 kwietnia 2015 r., III CZ 16/15, niepubl.).

W niniejszej sprawie Sąd Okręgowy nie zweryfikował uprawnienia Miasta i Gminy S. do wniesienia środka odwoławczego na tle art. 626¹ § 2 k.p.c. w ramach kontroli kręgu uczestników postępowania. Badanie to powinno poprzedzać merytoryczną ocenę apelacji, a wytknięte przez Sąd Okręgowy uchybienia w zakresie treści dokonanego wpisu mogłyby mieć znaczenie tylko przy założeniu, że apelacja pochodzi od osoby uprawnionej do jej wniesienia, co nie miało miejsca. Zarzuty naruszenia art. 626¹ § 2 i art. 373 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. należało tym samym uznać za zasadne. Ponadto, w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia nie odniesiono się do zarzutów skarżących stawianych w tym zakresie w odpowiedzi na apelację, co – mając na względzie wagę tego zagadnienia, tym bardziej w kontekście wydania przez Sąd Okręgowy orzeczenia reformatoryjnego – uchybiło również art. 328 § 2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.

Uznanie za trafne powołanych zarzutów czyniło zbędnym ustosunkowywanie się do podstaw skargi kasacyjnej w pozostałym zakresie.

Uzupełniająco należało zauważyć, że pozostawienie Miasta i Gminy S. poza kręgiem uczestników niniejszego postępowania nie uchybia możliwości obrony praw Miasta i Gminy S. w trybie procesu, jeżeli wpis narusza jego prawo własności do nieruchomości, której część stanowi działka nr 528/28, a skutkiem tego wpisu jest ujawnienie tej samej działki w dwóch księgach wieczystych z wpisem własności na rzecz różnych podmiotów. W razie ujawnienia, że ta sama działka wpisana jest w dwóch księgach wieczystych, uzgodnienie treści jednej z tych ksiąg z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 u.k.w.h.) polega na wykreśleniu tej działki z księgi wieczystej, w której jest ona wpisana nieprawidłowo, i zamknięciu tej księgi, jeżeli działka ta jest jedyną wpisaną w dziale I tej księgi wieczystej (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 1996 r., III CZP 200/95, OSNC 1996, nr 5, poz. 67, z dnia 29 lutego 1996 r., III CZP 16/96, OSNC 1996, nr 5, poz. 73 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2011 r., IV CSK 536/10, niepubl.).

Z tych względów, na podstawie art. 398¹⁵ w związku z art. 13 § 2 k.p.c., Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie, przekazując sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.