Czasy feudalne i wiek XIX

W ustroju feudalnym trudno wskazać wyraźnie sąd, który byłby najwyższym, ponieważ istotą ustroju feudalnego był podział społeczeństwa na stany, z których każdy rządził się swoim odrębnym prawem i w zasadzie podlegał swoim sądom. Ponadto dla wskazania najwyższego sądu niezbędne jest wykształcenie się hierarchii jako rezultatu systemu odwoławczego, który w zasadzie w średniowieczu nie istniał. W najważniejszym systemie prawa w Polsce - w prawie dla stanu szlacheckiego - stosunkowo nowocześnie skonstruowana apelacja wprowadzona została kodeksem procesowym (tym samym dla postępowania cywilnego i karnego) Formula processus z 1523 r. Dalszą konsekwencją było powołanie w 1578 r. Trybunału Koronnego (w 1581 r. Trybunału Litewskiego) jako sądu najwyższej instancji. Znamienne, że Trybunał był sądem oddzielonym od władzy ustawodawczej i wykonawczej, zaś sędziowie byli wybierani corocznie na sejmikach szlacheckich. Trybunał nie był sądem królewskim; był to sąd szlachty, która była suwerenem politycznym w demokratycznej Rzeczypospolitej szlacheckiej.

W XIX w., po utracie przez Polskę niepodległości, na ziemiach polskich funkcjonowały jedynie okresowo organizmy autonomiczne. W Księstwie Warszawskim (1807-1815) po raz pierwszy wprowadzona została, na wzór francuski, nowoczesna instytucja kasacji. Funkcje sądu kasacyjnego pełniła Rada Stanu. Po 1815 r. w Królestwie Polskim dla rozpatrywania skarg kasacyjnych w sprawach cywilnych powołany został Sąd Najwyższej Instancji; ówczesna kasacja nabrała jednak cech rewizji. Po nieudanych antyrosyjskich powstaniach okupant rosyjski stopniowo zlikwidował odrębny polski system sądowy, zastępując go rosyjskim, nieznającym kasacji.

W II Rzeczypospolitej

Początki

Po długim okresie niewoli i rozbioru ziem polskich między trzy ościenne mocarstwa (Rosję, Niemcy, Austrię), u schyłku I wojny światowej Polacy przystąpili do odbudowy niepodległego państwa polskiego. Stworzenie systemu sądownictwa polskiego, z Sądem Najwyższym (SN) na czele, w 1917 r. wyprzedziło formalne powstanie niepodległego państwa polskiego, w tym także odtworzenie innych organów państwowych. Przepisy z 1917 r. o tymczasowym zorganizowaniu sądów polskich postawiły SN na czele całej organizacji utworzonego wówczas sądownictwa. SN składał się z dwóch Izb: Cywilnej i Karnej. Na czele każdej z izb stał prezes, zaś na czele całego SN pierwszy prezes; został nim wówczas Stanisław Śrzednicki, jedyny Polak w byłym zaborze rosyjskim, który pełnił funkcję wiceprezesa sądu. Sędziowie i prezesi SN mianowani byli przez ówczesne tymczasowe władze polskie spośród kandydatów wybranych na zgromadzeniach prawników. Ówczesny SN był sądem kasacyjnym, a ponadto zadaniem jego było wyjaśnianie obowiązującego prawa; był również sądem dyscyplinarnym dla funkcyjnych sędziów i prokuratorów. Nie zrealizowano natomiast koncepcji powołania trzeciej izby administracyjnej, która pełniłaby rolę sądu administracyjnego; później (1922) w Polsce powołano odrębny system sądownictwa administracyjnego.

W pierwszych tygodniach niepodległości i walki o jej utrzymanie Tymczasowy Naczelnik Państwa - Józef Piłsudski - wydał dekret z 8 lutego 1919 r. normujący organizację oraz kompetencje SN. SN stopniowo przejmował kompetencje swoich odpowiedników: niemieckiego i austriackiego, a także przejął obowiązki austriackiego Najwyższego Trybunału Administracyjnego (NTA), które wypełniał do powołania polskiego NTA w 1922 r. Przejęcie obowiązków sądów najwyższych państw zaborczych (Niemiec i Sądów Najwyższych Austrii) pociągnęło za sobą reorganizację struktury wewnętrznej SN: okresowo powołano trzy dalsze izby (razem było pięć), w tym izbę dla spraw administracyjnych (do 1922 r.). SN orzekał w składzie trzyosobowym, ale mógł również orzekać w składzie całej izby, a nawet Zgromadzenia Ogólnego sędziów SN. Przy SN powołani byli prokuratorzy SN z pierwszym prokuratorem SN na czele.

Na przełomie lat 1918/19 zorganizowane zostało odrębne sądownictwo wojskowe, w strukturach którego znajdował się osobny Najwyższy Sąd Wojskowy. Stan ten utrwaliła konstytucja i utrzymany został do końca II RP.

Okres do unifikacji ustroju sądów powszechnych: 1921-1928/9

W 1921 r. uchwalona została demokratyczna i liberalna konstytucja. Konstytucja przyjmowała Monteskiuszowską zasadę trójpodziału władz. Niezależne sądownictwo w tym systemie miało być gwarancją praw podmiotowych jednostki. Między innymi jako zasady konstytucyjne stanowiła, że nikt nie może być pozbawiony sądu, któremu z mocy prawa podlega, oraz że żadna ustawa nie może obywatelowi zamykać drogi sądowej. Zasadą konstytucyjną była m.in. niezawisłość sędziowska; sędziowie podlegali tylko ustawom. Mianowani byli przez prezydenta; byli nieusuwalni. Konstytucja gwarantowała sędziom immunitet. Konstytucja stanowiła tylko ogólnie, że ustrój wszystkich sądów uregulowany zostanie ustawami, ale dla SN czyniła wyjątek: normą konstytucyjną ustanawiała SN dla spraw cywilnych i karnych, przesądzając tym samym zakres jego kompetencji. Ponadto konstytucja przekazywała do kompetencji SN rozstrzyganie o ważności zaprotestowanych wyborów do parlamentu (Sejmu oraz Senatu).

Podstawy prawne funkcjonowania oraz ustrój SN w następnych latach nie ulegały istotnej zmianie.

Po unifikacji sądownictwa 1929-1939

W 1919 r. ustawą powołana została Komisja Kodyfikacyjna, która przygotowywała projekty kodeksów prawa cywilnego i karnego, ale nadto opracowała prawo o ustroju sądów powszechnych, ogłoszone w 1928 r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1929 r. (Dz. U. z 1928 r., nr 12, poz. 93).

Schemat struktury sądów powszechnych przedstawiał się następująco:

Sąd Najwyższy
sądy apelacyjne
sądy okręgowe
sądy grodzkie

SN dzielił się na Izby: Cywilną i Karną, przy czym początkowo były dwie izby cywilne, potem (1933) połączone. W 1938 r. utworzono dodatkowo Izbę do spraw Adwokatury. Nadal na czele SN stał pierwszy prezes, a na czele izb prezesi. Działało Biuro Orzecznictwa SN, głównie dla przygotowywania zbiorów orzeczeń SN, mających ważne znaczenie dla praktyki. Ważną rolę odgrywało Zgromadzenie Ogólne sędziów SN, m.in. przez pewien czas miało prawo przedstawiać kandydatów na sędziów SN, a także uchwalać regulamin SN, wybierać członków sądów dyscyplinarnych, wybierać część członków Kolegium Administracyjnego SN. Z biegiem czasu (po 1932) uprawnienia Zgromadzenia Ogólnego kurczyły się na rzecz mniejszego i sprawniejszego Kolegium Administracyjnego, kierowanego przez pierwszego prezesa SN. Sędziowie, jak poprzednio, byli mianowani przez Prezydenta RP na wniosek ministra sprawiedliwości. Nadal przysługiwały im wszystkie te uprawnienia i przywileje, jak w okresie poprzednim. Celem zapewnienia bezstronności i niezależności prawo z 1928 r. zakazało sędziom przynależności do partii politycznych. SN orzekał w zasadzie w składach trzyosobowych, ale mógł też orzekać w składzie siedmiu sędziów, całej izby albo Zgromadzenia Ogólnego.

Przy SN nadal - od 1917 r. - istniała Prokuratura SN z pierwszym prokuratorem SN na czele. Podlegała ona nadzorowi ministra sprawiedliwości.

SN był przede wszystkim sądem kasacyjnym, a ponadto nadal sprawdzał ważność zaprotestowanych wyborów do parlamentu oraz był sądem dyscyplinarnym. Podstawową funkcją SN było sprawowanie nadzoru nad orzecznictwem sądowym w celu zapewnienia jednolitości stosowania prawa. Nadzór szczegółowy nad orzecznictwem dotyczył konkretnych spraw cywilnych i karnych rozpatrywanych w toku postępowania kasacyjnego. Natomiast nadzór ogólny polegał na dokonywaniu wykładni obowiązujących przepisów, wywołujących wątpliwości albo rozbieżnie stosowanych. W tym celu SN formułował zasady prawne, wpisywane do księgi zasad prawnych. Zasady prawne ustalane przez SN spełniały ważną, pozytywną rolę w orzecznictwie II RP.

Szczególnie duża rola zasad prawnych SN, zmierzających do ujednolicenia orzecznictwa, wynikała stąd, że proces ujednolicania prawa sądowego (zwłaszcza cywilnego) w II RP postępował bardzo powoli i na terenie państwa polskiego aż do 1939 r. stale istniały rozmaite źródła prawa pochodzenia pozaborczego: w rozmaitych dzielnicach Polski istniały liczne i wielkie relikty ustawodawstwa jeszcze sprzed I wojny światowej - rosyjskiego, niemieckiego, austriackiego. Problem był nie tylko rangi czysto prawnosądowej, ale także politycznej. Mianowicie nadal obowiązujące niektóre XIX-wieczne ustawy pozaborcze nieraz nasycone były treściami i duchem antydemokratycznym i antyliberalnym. Było to z kolei sprzeczne z treściami i duchem demokratycznej i liberalnej konstytucji z 1921 r. SN podejmował zadanie rozwiązywania licznych wątpliwości lub zastrzeżeń na tym tle wynikających, przy czym rozwiązywał je na korzyść postanowień i ducha konstytucji.

W 1935 r. weszła w życie nowa konstytucja, wyrażająca autorytarne tendencje w ustroju państwowym. Odrzucała ona zasadę Monteskiuszowskiego trójpodziału władz, formalnie podporządkowując wszystkie organa państwowe Prezydentowi RP W praktyce nie wpłynęło to na sytuację i pracę SN. Sądy, w tym SN, nadal były niezależne, zaś sędziowie zachowali niezawisłość. Nadal obowiązywało prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r. W 1939 r. okupanci - Niemcy i Związek Radziecki - nie dopuścili do dalszego działania SN, mimo że Niemcy na części ziem polskich (tzw. Generalna Gubernia) dopuścili funkcjonowanie sądów polskich w ograniczonym zakresie, ale bez SN.

W Polsce Ludowej

Początki rządów komunistycznych od 1949/50

W 1944 r., obejmując władzę w Polsce, komuniści wybiórczo utrzymali przedwojenny stan prawny. Potrzebne im to było do zachowania pozorów legalności swoich rządów. Między innymi zachowano przedwojenne instytucje wymiaru sprawiedliwości, w tym SN, oraz po większej części dopuszczono do służby dawnych sędziów i prokuratorów; utrzymano w mocy przedwojenne prawo sądowe. Dawne prawo oraz dawni prawnicy nie mogli jednak spełnić oczekiwań nowej władzy. Komuniści zmierzali do tego, by z organów wymiaru sprawiedliwości uczynić narzędzie swojej władzy. Wymieniano ludzi. Licznymi szczegółowymi aktami prawnymi powoli zmieniano procedury sądowe oraz prawo materialne. Postępujące stopniowo zmiany zakończono zasadniczymi przekształceniami utrwalającymi stalinowskie prawo i stosunki faktyczne - w latach 1949-1950.

Od końca lipca 1944 r. komuniści organizowali swoją władzę na części zajętych przez Armię Czerwoną ziem polskich na wschód od Wisły. Między innymi zorganizowano tam sądownictwo, ale jeszcze bez SN. Warszawa - po tragicznym 63-dniowym powstaniu (ok. 195 tyś. zabitych) - oraz ziemie polskie na zachód od Wisły zajmowane były przez Armię Czerwoną dopiero od stycznia 1945 r. Wówczas (luty 1945 r.) przystąpiono do prac nad reaktywowaniem SN. Siedzibą SN poprzednio była zawsze Warszawa, ale wówczas - wobec kompletnego zrównania z ziemią stolicy Polski - siedziba SN została tymczasowo przeniesiona do Łodzi, co przeciągnęło się do maja 1950 r. SN funkcjonował wówczas w strukturze dwóch Izb: Cywilnej i Karnej. Pierwszym prezesem SN komunistyczne władze (Bolesław Bierut) mianowały Wacława Barcikowskiego, który piastował tę funkcję przez cały okres stalinowski aż do politycznego przesilenia jesienią 1956 r. Odrębnie - już w 1944 r. - powołano Najwyższy Sąd Wojskowy (NSW), stojący na czele osobnego pionu sądownictwa wojskowego. NSW zlikwidowany został w 1962 r., a jego kompetencje przejęła Izba Wojskowa SN.

Początkowo SN funkcjonował zgodnie z nadal obowiązującym ustawodawstwem przedwojennym, zmienianym powoli i jedynie fragmentarycznie; był więc nadal sądem kasacyjnym. W drugiej połowie 1948 r. w Polsce - podobnie jak we wszystkich skomunizowanych i uzależnionych od ZSRR krajach - na sygnał z Moskwy doszło do wewnętrznego przesilenia w partii komunistycznej. Rozpoczął się najgorszy okres stalinowski, w tym upodabnianie wszelkich instytucji i rozwiązań oraz treści prawa do wzorów radzieckich. Wówczas to 27 listopada 1948 r. Zgromadzenie Ogólne SN uznało, że orzecznictwo oraz zasady prawne przedwojenne, jeśli są niezgodne z aktualnym ustrojem, mają tylko znaczenie historyczne. W niejednoznacznej formule zostało to później (12 lutego 1955 r.) przez SN rozciągnięte także na przedwojenne ustawy. Główne zmiany w organizacji wymiaru sprawiedliwości oraz w procedurach sądowych (karnej i cywilnej) miały miejsce w latach 1949-1950. Wiele z nich przetrwało - w całości lub w części - do końca systemu komunistycznego w Polsce, tzn. do 1989 r. lub nawet nieznacznie dłużej.

Od roku 1950 do czasów "Solidarności"

W latach 1949-1950 zmieniono zasadniczo obie - cywilną i karną - procedury sądowe w ten sposób, że zniesiono przedwojenną trójinstancyjność postępowania (zniesiono apelację i kasację) i wprowadzono wzorowany na radzieckim system rewizyjny, dwuinstancyjny. Odpowiednio zreorganizowano niższe sądy powszechne.

Schemat struktury sądów powszechnych przedstawiał się następująco:

Sąd Najwyższy
sądy wojewódzkie
sądy powiatowe

Sama reorganizacja sądów nie dotyczyła wprawdzie SN, ale zmiany proceduralne wpłynęły na jego funkcje. SN przestał być więc sądem kasacyjnym, natomiast stał się m.in. zwykłym sądem II instancji od wyroków sądów wojewódzkich, które orzekały w ważniejszych sprawach jako sądy I instancji.

W 1952 r. wprowadzona została w życie konstytucja. Stanowiła ona, że SN "jest naczelnym organem sądowym i sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania". Ta konstytucyjna zasada była łamana jeszcze przez 10 lat. Sąd Najwyższy stał bowiem na czele sądownictwa powszechnego, podczas gdy na czele sądownictwa wojskowego stał Najwyższy Sąd Wojskowy, zaś na czele odrębnego sądownictwa ubezpieczeń społecznych stał Trybunał Ubezpieczeń Społecznych; tak było do 1962 r. Zasadę konstytucyjną zrealizowała dopiero ustawa z 1962 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. nr 11, poz. 54). Tym samym SN przestał być sądem powszechnym.

SN nadal składał się z pierwszego prezesa, prezesów stojących na czele izb i sędziów. Ważną nowością było, że zgodnie z konstytucją SN był "wybierany" przez Radę Państwa na okres 5 lat, co w praktyce oznaczało nie tyle "wybory", co powoływanie sędziów SN na okresy pięcioletnie. Kadencyjność funkcji w SN naruszała podstawowy element niezawisłości sędziowskiej i miała zapewnić władzy politycznej dyspozycyjność sędziów najważniejszego sądu.

W 1962 r. SN podzielony został na cztery izby: 1. Izbę Cywilną, 2. Izbę Karną, 3. Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz 4. Izbę Wojskową. Ponadto przy pierwszym prezesie istniało Biuro Orzecznictwa SN, które m.in. prowadziło księgę zasad prawnych oraz opracowywało tezy orzecznictwa i je publikowało.

Jak wspomniano, SN był II instancją od orzeczeń sądów wojewódzkich jako I instancji, czyli sprawował nadzór judykacyjny środkami zwykłymi dla sądu wyższej instancji. Ponadto w ramach nadzoru judykacyjnego przysługiwały mu środki specjalne: rozpatrywanie rewizji nadzwyczajnych, uchwalanie wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, udzielanie odpowiedzi na pytania prawne sądów niższych II instancji. Poza wymienionymi, ustawy przekazywały SN niektóre inne zadania, np. sprawowanie ograniczonego nadzoru nad adwokaturą. Po wprowadzeniu w 1980 r. sądownictwa administracyjnego, w zakresie orzekania nadzór nad sądami administracyjnymi powierzono SN. Przekształcono wówczas Izbę Cywilną w Izbę Cywilną i Administracyjną.

Szczególną rolę odgrywała interpretacja, czyli wykładnia prawa dokonywana przez SN. Mogła ona mieć miejsce m.in. podczas rozpoznawania sprawy w toku instancji, a wówczas wiązała, lecz jedynie w danej konkretnej sprawie i tylko ten sąd niższy, któremu sprawa została odesłana do ponownego rozpoznania. SN uchwalał również zasady prawne, czyli wyjaśnienia o charakterze ogólnym, ale i one formalnie nie wiązały sądów (z wyjątkiem samego SN), lecz w praktyce w istocie taką rolę spełniały.

Szczególnie kontrowersyjną sprawą była kwestia "wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej" wydawanych przez Sąd Najwyższy, poczynając od 1949 roku. Wytyczne ustalane były przez SN bądź to na Zgromadzeniu Ogólnym, bądź w składzie całej izby (od 1962 r. także w składzie dwóch izb połączonych) na wniosek ministra sprawiedliwości, prokuratora generalnego lub pierwszego prezesa SN. Wytyczne wiązały sądy: najpierw tylko sądy powszechne, a od 1962 r. wszystkie w ogóle sądy. Wytyczne miały zapewnić jednolitość orzecznictwa wszystkich sądów w sprawach cywilnych i karnych oraz jego zgodność z zasadami "praworządności ludowej". Wytyczne tym jeszcze różniły się od orzeczeń SN, że dotyczyły nie tylko wykładni prawa, czyli ustalenia znaczenia treści norm prawnych, lecz także i ich stosowania, czyli również sposobu realizowania przez sądy w konkretnych przypadkach ogólnych dyspozycji ustawy. Powstaje więc problem czy tak funkcjonujące wytyczne były zgodne z konstytucją, problem ten jednak nie był ówcześnie podnoszony.

W praktyce osnowa wytycznych była przygotowywana poza SN, przez władze polityczne, zaś Sądowi Najwyższemu pozostawiano redakcję tekstu i jego uzasadnienie. Nie znaczy to jednak, że inicjatywa uchwalania wytycznych zawsze była spowodowana aspektami politycznymi. Przeciwnie, często wytyczne były sądom potrzebne, ułatwiały pracę sędziom, usuwały wątpliwości albo szły wręcz w kierunku poprawiania źle zredagowanych przepisów. W ciągu pierwszych dwudziestu lat SN uchwalił 8 wytycznych, zaś w dziesięcioleciu lat siedemdziesiątych 17 razy, by zaniechać tej praktyki później w sprawach karnych (na rzecz drobiazgowej regulacji ustawowej), ale kontynuować ją - już wyjątkowo - w sprawach cywilnych. W sprawach karnych wytyczne często zmierzały do spowodowania wzmożenia represji karnej, narzucały sędziemu oceny, prowadząc sędziego do automatyzmu przy wymiarze kary. Sędziowie na ogół ściśle, nieraz oportunistycznie, stosowali się do wytycznych, podobnie jak do niewiążących uchwał SN wpisanych do ksiąg zasad prawnych oraz do zwykłych orzeczeń SN. Generalnie jednak orzecznictwo SN odgrywało rolę pozytywną w kształtowaniu judykatury sądów, zwłaszcza w sprawach cywilnych.

Schyłek systemu komunistycznego

W 1981 r., w czasach wielkiego ruchu społecznego "Solidarności", sędziowska "Solidarność" sformułowała postulaty zniesienia kadencyjności sędziów SN oraz likwidacji wiążącego charakteru wytycznych.

Na fali zmian w prawie, zainicjowanych przez władze partii komunistycznej, wprowadzona została w życie ustawa z 1984 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. nr 45, poz. 241). Ustawa stanowiła, że SN "stoi na straży politycznego i społeczno-gospodarczego ustroju", własności społecznej, a dopiero na końcu praw obywateli; aspekty polityki, a nie praworządności zostały więc zaakcentowane. SN określony został jako naczelny organ sądowy, sprawujący nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania. Zadaniem SN było zapewnienie prawidłowości oraz jednolitości wykładni i praktyki sądowej. Funkcje swoje SN wykonywał przez rozpoznawanie środków odwoławczych, uchwalanie wytycznych w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej (nastąpiła zmiana ich nazwy), wyjaśnianie przepisów prawnych i rozstrzyganie zagadnień prawnych budzących wątpliwości. W zależności od kategorii sprawy uchwały takie zapadały w składzie siedmiu sędziów, całej izby, izb połączonych lub w pełnym składzie SN. Wytyczne były wiążące dla sądów. Ponadto SN podejmował uchwały w składzie trzech sędziów, które nie były zasadami prawnymi i były wiążące wyłącznie w konkretnej sprawie, w której zapadły. W praktyce wadą było, że SN przeciążony był zadaniami orzekania w II instancji, tzn. rozpatrywania rewizji od wyroków sądów wojewódzkich.

Sąd Najwyższy dzielił się na cztery Izby: 1. Cywilną i Administracyjną, 2. Karną, 3. Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, 4. Wojskową. Na czele stał pierwszy prezes, a na czele izb prezesi. Sędziowie nadal byli powoływani przez Radę Państwa na 5 lat; ślubowali przede wszystkim stać na straży ustroju i własności społecznej. Mogli być odwołani przez Radę Państwa m.in. jeśli nie dawali "rękojmi" należytego wykonywania obowiązków. Było to określenie umyślnie niejasne, pozwalające na usuwanie sędziów politycznie niewygodnych. Nadal pracowało Biuro Orzecznictwa. Funkcjonowało Zgromadzenie Ogólne sędziów, zgromadzenie sędziów izb, Kolegium SN - jako organy uchwałodawcze o ograniczonej kompetencji. Nie wprowadzono prawdziwego samorządu sędziowskiego, chociaż niektóre jego elementy mogły być realizowane przez organy kolegialne. Sędziowie nadal mieli immunitet formalny (procesowy) w zakresie prawa karnego, a nadto immunitet materialny w zakresie wykroczeń. Mimo deklarowania niezawisłości sędziowskiej trudno o niej w pełni mówić w warunkach pięcioletniej kadencyjności. Na upolitycznienie SN może wskazywać, że np. w 1982 r. na 113 nowo powołanych sędziów SN - 88 należało do partii komunistycznej (PZPR), 11 do ZSL lub SD, a 14 było bezpartyjnych. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że w narzuconym systemie komunistycznym przynależność do partii komunistycznej często była w istocie wymuszona okolicznościami, pozorna i nie pociągała za sobą następstw w codziennym funkcjonowaniu człowieka. Również SN w zasadzie stronił od polityki, wykonując swoje zadania w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Poziom merytoryczny prac SN oceniany był na ogół wysoko. Nie dotyczy to jednak roli, jaką odegrali niektórzy sędziowie SN w procesach politycznych - szczególnie w okresie stanu wojennego.

Ustawa z 1984 r. formalnie obowiązywała do 31 grudnia 2002 r., ale z bardzo istotnymi zmianami. W szczególności w 1989 r., po odpowiedniej zmianie konstytucji, ustawą z 20 grudnia 1989 r. (Dz. U. nr 73, poz. 436) zlikwidowano pięcioletnią kadencję, wprowadzając nieusuwalność sędziów SN. Tym samym aktem zlikwidowano instytucję wytycznych SN, a wkrótce Sąd Najwyższy uchwałą pełnego składu sędziów SN przesądził o utracie mocy wiążącej wszystkich poprzednio uchwalonych wytycznych.

Czasy współczesne

Na mocy ustawy z grudnia 1989 r. trwająca ówcześnie pięcioletnia kadencja Sądu Najwyższego została skrócona i zakończyła się 30 czerwca 1990 r. (art. 9 ww. ustawy). Nowy skład Sądu został powołany przez Prezydenta RP 4 czerwca 1990 r. Do czterech izb Sądu Najwyższego powołano w sumie 57 sędziów, w tym z poprzedniego, kadencyjnego składu Sądu - 22 (5 sędziów z Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, 11 z Izby Cywilnej, 3 z Izby Karnej oraz 5 z Izby Wojskowej, sędziowie z poprzedniego składu stanowili 38,6% ogółu członków nowego składu). Nowym Pierwszym Prezesem SN został w 1990 r. profesor Adam Strzembosz. Sejm RP powołał go na to stanowisko z dniem 1 lipca 1990 r.

Istotne zmiany w uprawnieniach SN wprowadzono ustawą z dnia 13 lipca 1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych oraz innych ustaw, na mocy której utworzone sądy apelacyjne przejęły z dniem 1 października 1990 r. rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądów wojewódzkich, wydawanych w pierwszej instancji. Tym samym, SN przestał być sądem drugiej instancji (z wyjątkiem spraw podlegających orzecznictwu sądów wojskowych).

W dniu 25 maja 1997 r. w referendum ogólnokrajowym przyjęta została nowa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalona przez parlament dnia 2 kwietnia 1997 r., nad którą prace trwały od początku lat dziewięćdziesiątych. Nową Konstytucją nie zmieniono istotnie pozycji ustrojowej SN i utrzymano zasadę, według której Sąd Najwyższy jest naczelnym organem sądowym i sprawuje nadzór judykacyjny nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych. W Konstytucji zmieniono tryb powoływania pierwszego prezesa SN (wprowadzono kadencyjność; uprawnienie do powoływania przyznano Prezydentowi RP).

Konstytucją RP z 1997 r. wprowadzono odrębne, dwuinstancyjne sądownictwo administracyjne, wyłączone spod nadzoru judykacyjnego SN, którego kompetencje w sprawach administracyjnych przejął Naczelny Sąd Administracyjny. Spowodowało to konieczność nowego, ustawowego określenia pozycji SN i nowego podziału na izby. Prace nad przygotowaniem takiej ustawy rozpoczęto w 1998 r.

W październiku 1998 r. dobiegła końca kadencja Pierwszego Prezesa SN profesora Adama Strzembosza. Zastąpił go na tym stanowisku, powołany w dniu 17 października 1998 r. przez Prezydenta RP, sędzia Izby Karnej SN profesor Lech Gardocki, który pełnił tę funkcję przez dwie kolejne kadencje.

Od 1 stycznia 2003 r. obowiązuje nowa ustawa o Sądzie Najwyższym z 23 listopada 2002 r. (Dz. U. nr 240, poz. 2052 ze zm.), którą dokonano nowego podziału SN na cztery Izby: 1. Cywilną, 2. Karną, 3. Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, 4. Wojskową. Nową ustawą przekazano Zgromadzeniu Ogólnemu Sędziów SN kompetencje w zakresie ustalenia wewnętrznej organizacji SN, szczegółowego podziału spraw między izby oraz zasad wewnętrznego postępowania, które dotychczas określał Prezydent RP w drodze rozporządzenia. W dniu 1 grudnia 2003 r. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego uchwaliło Regulamin SN.

Od 19 października 2010 r. Pierwszym Prezesem Sądu Najwyższego, powołanym przez Prezydenta RP na 6-letnią kadencję, jest Stanisław Zbigniew Dąbrowski, sędzia SN orzekający w Izbie Cywilnej.

Prof. dr hab. Adam Lityński

BIBLIOGRAFIA

1. L. Garlicki, Z. Resich, M. Rybicki, S. Włodyka: Sąd Najwyższy w PRL. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983.

2. M. Pietrzak: Sąd Najwyższy w II Rzeczypospolitej. "Czasopismo Prawno-Historyczne" 1981, z. 1.

3. A. Rzepliński: Sądownictwo w PRL. Polonia Book. Londyn 1990.

4. S. Włodyka: Ustrój organów ochrony prawnej. Warszawa 1975.

5. J. Malec: Od Trybunału Koronnego do Sądu Najwyższego. Z dziejów wymiaru sprawiedliwości ostatniej instancji w Polsce. [w:] Przez tysiąclecia: państwo - prawo - jednostka. Materiały ogólnopolskiej konferencji historyków prawa. Ustroń 17-20 września 2000. Red. A. Lityński i M. Mikołajczyk, Tom 1, Katowice 2001.

Tresci_serwisu // <![CDATA[ _spBodyOnLoadFunctionNames.push("setupPageDescriptionCallout"); // ]]>

Tresci_serwisu