Wyrokiem z 21 września 2022 r., sygn. I NSNc 75/21, Sąd Najwyższy uchylił w części zaskarżony skargą nadzwyczajną Prokuratora Generalnego wyrok Sądu Okręgowego w Toruniu z 18 września 2019 r., sygn. VIII Ca 298/19 i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania przed Sądem Najwyższym.
Sąd Okręgowy w Toruniu ustalił, że w przychodni pozwanej spółki realizowano zatwierdzony w 2007 r. przez Ministra Zdrowia projekt badawczy, oceniający immunogenność, bezpieczeństwo stosowania oraz tolerancję dwóch dawek szczepionki przeciwko grypie FLUAD-H5N1 u osób dorosłych i w podeszłym wieku. Pacjentom miały być podawane dwa rodzaje preparatów: FLUAD (przeciwko sezonowemu wirusowi zwykłej grypy) i FLUAD-H5N1 (przeciwko pandemicznemu wirusowi ptasiej grypy). Uczestnicy badania nie byli jednak należycie informowani o jego charakterze i celu, przeciwskazaniach do wzięcia udziału w badaniu, ryzyku z tym związanym, ubezpieczeniu czy rekompensacie w postaci zwrotu kosztów podróży. Nie wiedzieli, że podawana im była niedopuszczona do obrotu substancja na ptasią grypę, sądzili że otrzymują szczepionkę na grypę sezonową.
Sąd Okręgowy w Toruniu uznał w tej sytuacji odpowiedzialność cywilną pozwanej spółki. Zdecydował się jednak obniżyć zasądzone każdemu z pokrzywdzonych przez Sąd I instancji zadośćuczynienie z 5000 zł do 500 zł.
Sąd Najwyższy rozpoznając skargę nadzwyczajną stwierdził, że zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem zasądzenie niewspółmiernie niskiego zadośćuczynienia pieniężnego podlega kontroli Sądu Najwyższego. Zadośćuczynienie winno pokrzywdzonemu w pełni lub w możliwym stopniu rekompensować wyrządzoną krzywdę (por. wyroki SN z: 26 maja 1948 r., C 859/48; 15 września 1999 r., III CKN 339/98; 30 stycznia 2004 r., III CK 131/03; 5 grudnia 2006 r., I PK 102/06; 11 listopada 2012 r., II CSK 677/11; 7 marca 2013 r., II CSK 364/12; 17 kwietnia 2015 r., III CSK 173/14; 8 września 2017 r., II CSK 842/16; 7 lutego 2019 r., II CSK 1/18, oraz postanowienia SN z: 8 stycznia 2019 r., IV CSK 245/18 czy z 4 lipca 2019 r., V CSK 78/19; wyrok TK z 7 lutego 2005 r., SK 49/03).
Zadośćuczynienie nie może więc mieć nigdy dla pokrzywdzonego znaczenia symbolicznego, lecz powinno stanowić rzeczywiste wynagrodzenie krzywdy (orzeczenia SN z: 24 stycznia 1962 r., 4 CR 453/61; 26 lutego 1962 r., 4 CR 902/61; 15 lipca 1977 r., IV CR 266/77).
Prawo powszechne wymaga wykładni w zgodzie z Konstytucją RP oraz w zgodzie z prawem międzynarodowym, co dotyczy także prawa odszkodowawczego. Sąd Najwyższy podzielił w tym zakresie pogląd wyrażony przez Trybunał Konstytucyjny, zgodnie z którym przy ocenie, czy zagwarantowano poszkodowanym, którzy doznali uszczerbku na osobie szczególną, wymaganą przez Konstytucję RP ochronę, uwzględniać trzeba zawsze art. 2 i 30 Konstytucji RP. Prawo powszechne realizuje zasadniczo preferencje aksjologiczne systemu prawa przez uznanie szczególnego charakteru uszczerbków na osobie. Wymaga jednak zawsze konfrontacji z podstawowymi zasadami konstytucyjnymi (por. wyroki TK z: 1 września 2006 r., SK 14/05; 7 lutego 2005 r., SK 49/03, a także wyrok SN RFN z 2 kwietnia 2019 r., VI ZR 13/18; wyrok TK RFN z 28 maja 1993 r., 2 BvF 2/90 oraz 4 i 5/92). Także w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wielokrotnie podkreślano, że zasądzanie przez sądy państw-stron Konwencji zbyt niskich zadośćuczynień narusza Konwencję (por. choćby wyrok ETPC z 13 kwietnia 2021 r., Scripnic v. Mołdawia).
Odnosząc powyższe do rozpoznawanej skargi nadzwyczajnej, Sąd Najwyższy stwierdził, że dziesięciokrotne obniżenie przez Sąd II instancji i tak bardzo niskiego – zarówno według miar obiektywnych (na datę orzekania przez Sąd II instancji), jak i subiektywnych dotyczących pokrzywdzonych – zadośćuczynienia pieniężnego za uszczerbek na najważniejszych dobrach osobistych człowieka – godności i wolności, spowodowany zawinionym, a jak wynika z akt sprawy, także podyktowany niskimi pobudkami czyn, za który lekarze, pielęgniarki, a także osoby wchodzące w skład organu zarządzającego pozwanej spółki zostali – w odrębnym postępowaniu – uznani za winnych czynów z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k., art. 126a ustawy z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne w zw. z art. 11 § 2 k.k. i art. 12 k.k., narusza podstawowe zasady porządku prawnego. W świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego widać, że zasądzane kwoty zadośćuczynień za naruszenia dóbr osobistych, co istotne – mając na względzie ustalony stan faktyczny sprawy – w sprawach niezwiązanych z rozstrojem zdrowia, są znacznie wyższe niż kwoty zasądzone w niniejszej sprawie zarówno przez Sąd I instancji, jak i – wielokrotnie – wyższe od kwot zasądzonych przez Sąd II instancji. Dlatego, uwzględniając zasadę równości – stanowiącą istotny komponent zasady demokratycznego państwa prawnego i należytego wymiaru zadośćuczynienia – Sąd Najwyższy uznał, że obniżone przez Sąd II instancji zadośćuczynienie jest oczywiście i rażąco nieadekwatne w stosunku do krzywd doznanych przez pokrzywdzonych.
Sąd Najwyższy nie podzielił przy tym poglądu, że samo naruszenie dóbr osobistych jest krzywdą. Krzywdą są bowiem jedynie konsekwencje, które to naruszenie rodzi w postaci bólu, stresu lub innego rodzaju negatywnych skutków dla pokrzywdzonego. Podkreślił jednak, że wszystkie okoliczności sprawy, a w szczególności charakter naruszonego dobra i stan w jakim pokrzywdzony się znajduje, powinny być zawsze brane pod uwagę przy wymiarze zadośćuczynienia.
Decydując się na uchylenie zaskarżonego wyroku w części oddalającej apelację pozwanej spółki (pkt 1), Sąd Najwyższy kierował się treścią art. 89 § 1 u.SN. in principio oraz utrwalonym w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowiskiem, że demokratyczne państwo prawne zobowiązane jest usuwać z obrotu orzeczenia obarczone poważnymi wadami, w szczególności orzeczenia naruszające podstawowe zasady konstytucyjne. Sąd Najwyższy uznał, że demokratyczne państwo prawne zobowiązane jest do skutecznej ochrony wolności i godności jednostek, bezpieczeństwa prawnego – naruszonego prowadzeniem wbrew ustawie badań klinicznych – oraz innych podstawowych dóbr na czele z zaufaniem jednostek do państwa i służby zdrowia, naruszonych pierwotnie prowadzeniem wbrew przepisom ustawy badań, a następnie zdecydowaną odmową przyznania niewygórowanego w realiach sprawy zadośćuczynienia.
Wyrok SN z dnia 21 września 2022 r. z uzasadnieniem (sygn. akt I NSNc 75/21)