Postanowieniami z 5 października 2023 r. w sprawach I NSW 70/23 oraz I NSW 72/23 Sąd Najwyższy w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych wypowiedział się w przedmiocie skarg na wytyczne Państwowej Komicji Wyborczej dla obwodowych komisji wyborczych dotyczących zadań i trybu przygotowania oraz przeprowadzenia głosowania w obwodach głosowania utworzonych w kraju w wyborach do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej oraz w referendum ogólnokrajowym zarządzonych na dzień 15 października 2023 r. (uchwała PKW nr 211/2023 z 25 września 2023 r.), wniesionych przez podmioty uprawnione do prowadzenia kampanii referendalnej, o których mowa w art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym.
Sąd Najwyższy przypomniał, że prawo do zaskarżenia uchwały Państwowej Komisji Wyborczej w przedmiocie wytycznych przysługuje podmiotowi uprawnionemu do udziału w kampanii referendalnej, podzielając tym samym stanowisko wyrażone w postanowieniach z 7 września 2023 r., I NSW 14/23, I NSW 15/23 oraz z 5 października 2023 r., I NSW 69/23.
Sąd Najwyższy podkreślił, że ustawa o referendum ogólnokrajowym nie reguluje wprawdzie samodzielnie statusu obserwatorów społecznych, ale wyraźnie odsyła do regulacji Kodeksu wyborczego (art. 92 ustawy o referendum ogólnokrajowym), który ustanawia instytucję obserwatorów społecznych (art. 103c § 1 Kodeksu wyborczego). Brakuje jednocześnie racji logiczno-językowych, systemowych i aksjologicznych do uznania, że ustawodawca celowo wykluczył obserwatorów społecznych z postępowań referendalnych. Zagwarantowanie rzetelnego i transparentnego procesu referendalnego nie jest mniej ważne niż zagwarantowanie rzetelnych i przejrzystych wyborów do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. Instytucja referendum obok wyborów i obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej zapewnia partycypację obywateli w życiu publicznym i służy realizacji przynależnych im konstytucyjnych praw.
W obydwu sprawach Sąd Najwyższy stwierdził, że punkt 15 zdanie 2 załącznika do zaskarżonej uchwały („Przepisy prawa nie przewidują uprawnienia do wyznaczania obserwatorów społecznych w związku z referendum ogólnokrajowym”) nie jest zgodny z prawem, albowiem narusza art. 103c § 1 Kodeksu wyborczego w zw. z art. 92 ust. 1 ustawy o referendum ogólnokrajowym. Ponadto, zważywszy na rolę, jaką odgrywają organizacje, do których celów statutowych należy troska o demokrację, prawa obywatelskie i rozwój społeczeństwa obywatelskiego w przebiegu referendum, uzasadnione jest umożliwienie im wyznaczenia osoby, której rolą będzie społeczna kontrola przebiegu referendum, czyli obserwatora społecznego, w drodze odpowiedniego stosowania art. 103c k.wyb.
W sprawie I NSW 70/23 za zasadną Sąd Najwyższy uznał też skargę w zakresie dotyczącym żądania uchylenia pkt. 13 ppkt. 3) załącznika do ww. uchwały, zgodnie z którym „mąż zaufania może przekazać materiał najpierw Ministrowi Cyfryzacji, w sposób określony w ppkt 2 (tj. przesłać drogą elektroniczną), a następnie przewodniczącemu komisji w sposób, o którym mowa w ppkt 1 (przekazać na nośniku danych)”. Sąd Najwyższy wskazał tu, że o ile dopuszczalny zakres i cel przetwarzania danych osobowych przez mężów zaufania (i odpowiednio obserwatorów społecznych) został określony przepisami art. 42 § 6c k.wyb., a wytyczne w zakresie przewidującym możliwość przekazania zarejestrowanych przez mężów zaufania (i odpowiednio obserwatorów społecznych) materiałów Ministrowi Cyfryzacji bądź przewodniczącemu komisji obwodowej stanowią w istocie powtórzenie regulacji ustawowych, o tyle ustalona zaskarżonymi wytycznymi kolejność przekazywania tychże danych nie znajduje oparcia w przepisach ustawy.
W odniesieniu do zarzutu dotyczącego pkt. 11 załącznika do ww. uchwały, w zakresie w jakim nie dopuszcza rejestracji na własnych urządzeniach nagrywających przez mężów zaufania oraz obserwatorów społecznych spisu wyborców i czynności wykonywanych przez wyborców, w tym momentu okazywania dokumentu, Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że ochrona osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych jest jednym z praw podstawowych (art. 8 ust. 1 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej oraz art. 16 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej), dane osobowe podlegają szczególnej ochronie na podstawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2016/679 w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych (RODO). Jak natomiast wyjaśniono w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, przetwarzanie danych osobowych w kontekście organizacji wyborów w państwie członkowskim nie jest wyłączone z zakresu stosowania RODO, a zatem konieczne jest uwzględnienie wynikających z RODO wymogów dotyczących przetwarzania danych osobowych, jakimi niewątpliwie są imię i nazwisko, PESEL czy adres zamieszkania zawarte w spisie wyborców oraz na dowodach tożsamości. Z treści art. 42 k.wyb. wnioskować natomiast jedynie można, że zakresem przetwarzania objęte mogą być wizerunki osób widocznych w materiale zawierającym zarejestrowany przebieg czynności obwodowej komisji wyborczej. Sąd Najwyższy zwrócił też uwagę na zagrożenia związane z ryzykiem uzyskania nieuprawnionego dostępu do danych gromadzonych na prywatnych urządzeniach mężów zaufania i obserwatorów. Ważąc wartość w postaci obywatelskiego monitorowania prawidłowości przeprowadzania referendum oraz wzgląd na ochronę danych osobowych i dóbr osobistych wyborców, Sąd Najwyższy uznał że wytyczne nie ograniczają wynikającego z art. 45 § 5 k.wyb. prawa do rejestracji czynności komisji poprzez wyłączenie z ich zakresu czynności wyborców (w szczególności okazywania dokumentów tożsamości) oraz treści spisu wyborców (obejmujących dane osobowe tychże wyborców), ale służą zagwarantowaniu poszanowania prawa do ochrony danych osobowych wyborców. Udostępnienie mężom zaufania spisów wyborców celem ich rejestracji byłoby nieproporcjonalną ingerencją w prawo do ochrony danych osobowych i prawo prywatności osób ujętych w spisie i jako takie naruszałoby RODO.
Odnosząc się do zarzutu dotyczącego pkt. 49 ppkt. 3 załącznika do zaskarżonej uchwały, zgodnie z którym „wyborcy wydaje się kartę do głosowania w referendum”, który to zarzut w istocie odnosi się do zakwestionowania podstawy prawnej referendum (co potwierdził na posiedzeniu przedstawiciel Skarżącego), Sąd Najwyższy wskazał, że przedmiotem rozpoznania jest skarga na wytyczne Państwowej Komisji Wyborczej, a nie na uchwałę Sejmu. Sąd Najwyższy przypomniał, że w świetle art. 125 Konstytucji RP ogłoszenie referendum jest kompetencją Sejmu RP lub Prezydenta RP za zgodą Senatu RP. W demokratycznym państwie prawnym zasadą jest podział władzy. Organy władzy sądowniczej nie mają kompetencji do wkraczania w kompetencje władzy ustawodawczej czy wykonawczej, szczególnie gdy wynikają one z Konstytucji RP. Nie jest też możliwe w procedurze zainicjowanej rozpoznawaną skargą na wytyczne PKW kwestionowanie pytań referendalnych. Sąd Najwyższy podkreślił przy tym istotną rolę organizacji społecznych w demokratycznym społeczeństwie, w tym w szczególności w trakcie kampanii referendalnych i wyborczych, zwracając uwagę na fakt, że od kilku lat można zaobserwować postępujący proces ustawowego zwiększania udziału organizacji społecznych w procedurach wyborczych.
Ponadto, Sąd Najwyższy umorzył postępowanie w odniesieniu do zarzutu dotyczącego uchylenia punktu 20 załącznika do uchwały nr 211/2023 Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 25 września 2023 r., wobec zmiany treści tego punktu uchwałą z dnia 2 października 2023 r. nr 225/2023, mając na uwadze, że nowe brzmienie wytycznych w tym zakresie w całości odpowiada treści wniosków skarżących.
Postanowienie SN z dnia 5 października 2023 r. (sygn. akt I NSW 70/23)
Postanowienie SN z dnia 5 października 2023 r. z uzasadnieniem (sygn. akt I NSW 72/23)