2 grudnia 2020 r. Sąd Najwyższy orzekając w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych uwzględnił skargę nadzwyczajną Rzecznika Praw Obywatelskich na prawomocne postanowienie Sądu Rejonowego o stwierdzeniu nabycia spadku, wydane pomimo obowiązywania wcześniejszego, prawomocnego postanowienia sądu w tym samym przedmiocie. Zaskarżone postanowienie zostało uchylone a postępowanie umorzono.
W wydanym w grudniu 2008 r. postanowieniu sąd rejonowy stwierdził nabycie spadku po zmarłej w 1994 r. matce na podstawie ustawy. Postanowienie to zostało zaskarżone ponieważ kwestia nabycia tego samego spadku na podstawie testamentu była wcześniej przedmiotem odmiennego w treści, również prawomocnego postanowienia sądu z 1997 r., stwierdzającego nabycie spadku po tej samej osobie przez jedną z jej córek. Obydwa postanowienia spadkowe były prawomocne, gdyż żaden z uczestników nie skorzystał z prawa do złożenia apelacji
Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucił w skardze nadzwyczajnej rażące naruszenie prawa procesowego (art. 199 § 1 pkt 2 in fine w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), naruszenie zasady zaufania do państwa oraz bezpieczeństwa prawnego (art. 2 Konstytucji), prawa do dziedziczenia (art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji) i prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i odrzucenie wniosku.
Sąd Najwyższy, uznając skargę Rzecznika Praw Obywatelskich za zasadną, uchylił zaskarżone postanowienie w całości i umorzył postępowanie w sprawie.
W uzasadnieniu wskazano, że sformułowany przez Rzecznika Praw Obywatelskich zarzut naruszenia prawa procesowego był zasadny, bowiem wydanie przez sąd, drugiego rozstrzygnięcia, odmiennego niż wcześniejsze prawomocne postanowienie wydane w tym samym przedmiocie jest niedopuszczalne i rażąco narusza przepisy prawa procesowego, w tym zasadę chroniącą powagę rzeczy osądzonej. Sąd Najwyższy zważył również, że na poziomie konstytucyjnym sytuacja ta godzi w konstytucyjną zasadę demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji), jak również w konstytucyjne prawo do dziedziczenia (art. 64 ust. 1 w zw. z art. 21 ust. 1 Konstytucji) i prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Podkreślił, że uchylenie zaskarżonego orzeczenia w trybie skargi nadzwyczajnej było jedynym sposobem umożliwiającym spadkobiercom uregulowanie swojej sytuacji prawnej, co do której istniały do tej pory zasadnicze wątpliwości prawne, a tym samym też stan niepewności.
Sąd Najwyższy, analizując czy uchylenie prawomocnego orzeczenia będzie proporcjonalne w konfrontacji z zasadą pewności prawa chroniącą powagę rzeczy osądzonej zwrócił uwagę, że w przedmiotowej sprawie proporcjonalność tę można stwierdzić wyjątkowo łatwo, bowiem samo zaskarżone orzeczenie wydane zostało z naruszeniem powagi rzeczy osądzonej. Tym samym uchylenie tego orzeczenia w rzeczywistości nie tylko nie uchybia zasadzie pewności prawa, ale w oczywisty sposób ją afirmuje i jest konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. W sytuacji takiej, kontrola nadzwyczajna stanowi jedyny dostępny środek pozwalający na ochronę powagi rzeczy osądzonej.
Sąd Najwyższy odniósł się również do usiłowań Rzecznika Praw Obywatelskich mających na celu wniesienie skargi niezgodnie z właściwością określoną przepisami prawa. Sąd Najwyższy zauważył, że ewentualne merytoryczne rozstrzygnięcie, jakie zapadłoby w Izbie Cywilnej byłoby nieważne. Naruszałoby ono art. 379 pkt 4 k.p.c. w zw. z art. 94 § 1 u.SN i to zarówno z uwagi na fakt, że w świetle ustawy o SN kontroli nadzwyczajnej dokonuje Sąd Najwyższy w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, jak i z tego względu, że orzeka sąd w składzie dwóch sędziów zawodowych i jednego ławnika. Tym samym Izba Cywilna jest nie tylko niewłaściwa w zakresie sprawowania kontroli nadzwyczajnej ale też nie orzekają w niej składy ławnicze.
Postanowienia SN z dnia 2 grudnia 2020 r. (sygn. akt I NSNc 102/20)