Tradycje
Tradycje najwyższej instancji sądowniczej Polski sięgają czasów, gdy pełnia władzy, w tym władza sądzenia, skupiona była w ręku monarchy. Jeszcze w średniowieczu wykształciły się mechanizmy partycypacji w sprawowaniu władzy narodu politycznego, czyli szlachty, a już w XVI wieku powstał sąd najwyższy prawa ziemskiego – Trybunał Koronny, który od króla przejął władzę sądzenia w instancji odwoławczej. W sprawach dotyczących interesu państwa, w tym sprawach o zdradę stanu orzekał natomiast Sąd Sejmowy (orzekali w nim wszyscy senatorowie i deputaci Izby Poselskiej). Do tradycji odbywającego sesje w Piotrkowie i w Lublinie Trybunału Koronnego (a także powstałego nieco później Trybunału Litewskiego) jak i Sądu Sejmowego (także jako poprzednika Trybunału Stanu), nawiązuje Sąd Najwyższy.
Brak jednolitego w tym okresie prawa dla wszystkich (każdy stan miał swoje prawa) sprawiał, że także sądownictwo było odrębne dla poszczególnych stanów (szlachty, mieszczan, duchownych, chłopów) lub nacji/wyznań (Żydzi i Ormianie). Odrębne sądownictwo posiadały poszczególne miasta, przy czym w tych lokowanych na prawie niemieckim (głównie magdeburskim) wykształciła się instancyjność. Już w XIII wieku ukształtowały się sądy wyższe prawa niemieckiego. Ten najbardziej znany, Sąd Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim powołany w czasach Kazimierza Wielkiego, został zniesiony dopiero w 1791 r.
Pierwsza nowożytna europejska konstytucja z 3 maja 1791 r. oparta została na monteskiuszowskim trójpodziale władzy, a w sferze sądownictwa stanowi świadectwo stopniowego odchodzenia od systemu stanowego. Potwierdzała ona istnienie odrębnego sądownictwa w strukturze władzy państwa, co do zasady dwuinstancyjnego, w którym apelacja miała być wnoszona do istniejących w prowincjach trybunałów głównych. Jednocześnie przewidywała utworzenie sądu najwyższego, którego skład miał być wybierany przez każdorazowy sejm. Sąd ten miał mieć jurysdykcję na wszystkie stany w zakresie „występków przeciwko narodowi i królowi, czyli
crimina status” (art. VIII ust. 6).
W tamtym czasie, wielonarodowa Rzeczpospolita była monarchią o ustroju mieszanym – demokracją szlachecką, zaś ościenne państwa (Prusy, Rosja, Austria) stanowiły scentralizowane monarchie absolutne. W 1795 r. doprowadziły one do likwidacji państwa polsko-litewsko-ruskiego. Dlatego nowoczesne przemiany społeczno-polityczne (likwidacja struktury stanowej oraz podział władzy – z odrębną władzą sądowniczą) nastąpiły w czasie, gdy Polski nie było na mapie Europy. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego i wprowadzaniu w nim francuskiego modelu ustrojowego i prawnego, utworzony został w 1810 r. w Warszawie Sąd Kasacyjny – z siedzibą w Pałacu Krasińskich. Rozpatrywał on skargi kasacyjne od ostatecznych wyroków sądów cywilnych i karnych. Po klęsce Napoleona Księstwo Warszawskie upadło, a w jego miejsce powstało Królestwo Polskie związane unią personalną z Rosją i pod rosyjskim protektoratem. W Pałacu Krasińskich obradował w tym okresie Sąd Sejmowy utworzony na podstawie postanowień Konstytucji z 1815 r., którzy tworzyli wszyscy senatorowie. W latach 1827-1828 Sąd Sejmowy odbywał sesje w sprawie członków Towarzystwa Patriotycznego, oskarżonych o zdradę stanu i ostatecznie nie uznał ich za winnych zdrady stanu. Wkrótce, po upadku Powstania Listopadowego, zniesiono Konstytucję, a wraz z nią uległ likwidacji Sejm i Sąd Sejmowy. Ograniczanie przez Rosję autonomii Królestwa, zwłaszcza w okresie po Powstaniu Styczniowym, doprowadziło do rusyfikacji wymiaru sprawiedliwości i wprowadzenia na ziemiach Królestwa w 1876 r. rosyjskiego modelu sądownictwa. Podobną politykę na ziemiach polskich realizowali Niemcy, zaś Austriacy prawo do edukacji i używania języka w urzędach dla narodów zamieszkujących monarchię wprowadzili dopiero w latach 60. XIX w. Sądami najwyższymi dla ludności polskiej były w tym czasie sądy państw zaborczych, czyli niemiecki Trybunał Rzeszy, austriacki Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości oraz rosyjski Senat Rządzący. Najwyższymi sądami, w których wymiar sprawiedliwości sprawowano w języku polskim były wyższe sądy krajowe we Lwowie i w Krakowie – najwyższe sądy stanowiącego część Austro-Węgier Królestwa Galicji i Lodomerii.
Powstanie Sądu Najwyższego – Druga Rzeczpospolita
I przyszedł upragniony „rok ów” 1915, gdy pod naporem wojsk niemieckich i austriackich rosyjskie wojska, a wraz z nimi cały rosyjski aparat urzędniczy, w tym sądy działające na terenie Królestwa Kongresowego zostały ewakuowane w głąb Rosji. Zmiana okupanta nie zatrzymała jednak trudnego wojskowego i politycznego procesu odradzania się Rzeczypospolitej. Już w 1915 r., niczym grzyby po deszczu, powstawały polskie szkoły, teatry, urzędy. Oddolnie utworzono milicję, zaczątki aparatu administracyjnego, a wśród nich powstały i pierwsze polskie sądy, w tym Sąd Główny w Warszawie, jako sąd najwyższej instancji, z siedzibą w Pałacu Krasińskich.
W 1916 r. zadeklarowano powstanie Królestwa Polskiego, stanowiącego zalążek rodzącej się państwowości na terenach okupowanych przez państwa centralne. W styczniu 1917 r. utworzono Tymczasową Radę Stanu Królestwa Polskiego, która w sierpniu 1917 r. przyjęła rozporządzenie pn.
przepisy tymczasowe o urządzeniu sądownictwa w Królestwie Polskim. Przewidywały one utworzenie Sądu Najwyższego składającego się z Izby Cywilnej i Izby Karnej. Pracami izb kierować mieli prezesi, a jeden z nich miał być mianowany pierwszym prezesem. Niezwłocznie powołani zostali pierwsi trzej sędziowie: dotychczasowy adwokat Jan Jakub Litauer oraz jedni z nielicznych wtedy sędziów Polaków orzekających w sądach rosyjskich na terenie ,,Kongresówki”: Stanisław Pomian Srzednicki oraz Antoni Żydok. Stanisław Srzednicki został prezesem Izby Cywilnej, a następnie został mianowany Pierwszym Prezesem Sądu Najwyższego. Pierwsze posiedzenie Sądu Najwyższego miało miejsce 14 grudnia 1917 r. Przy Sądzie Najwyższym utworzono prokuraturę, złożoną z prokuratora Sądu Najwyższego i podprokuratorów. W kolejnych miesiącach skład Sądu Najwyższego był uzupełniany. Siedzibę najwyższej magistratury sądowej ulokowano w mającym już tradycje sądowe Pałacu Krasińskich, zwanym też Pałacem Rzeczypospolitej.
11 listopada 1918 r. Państwo Polskie posiadało już wykształcone struktury władzy, rząd, armię oraz sądownictwo – częściowo przejęte (dzielnica poaustriacka i poniemiecka), a częściowo tworzone (co do zasady obszar ziem wschodnich b. zaboru rosyjskiego). Nową instytucją był Sąd Najwyższy, którego jednym z celów było orzecznicze scalanie ziem polskich.
Przepisy o ustroju Sądu Najwyższego zostały wydane przez Tymczasowego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego 8 lutego 1919 r. Przewidywały one m.in., że na wniosek Ministra Sprawiedliwości Sąd Najwyższy jest władny na zgromadzeniu ogólnym wyjaśniać przepisy obowiązującego prawa, wywołujące w praktyce wątpliwości lub stosowane rozbieżnie, a także wypominać i usuwać w miarę możliwości usterki dostrzeżone w czynnościach urzędowych sądów niższych i według swojego uznania zawiadamiać o nich Ministra Sprawiedliwości. Po dekrecie Naczelnika Państwa utworzono w Sądzie Najwyższym kolejne izby. W izbach I i II rozpoznawano sprawy z dzielnicy porosyjskiej (odpowiednio cywilne i karne), w izbie III sprawy cywilne i karne z dzielnicy poaustriackiej. Izbę IV utworzono na bazie sędziów przybyłych z Wiednia z austriackiego Trybunału Administracyjnego – dla spraw administracyjnych. Najpóźniej utworzono izbę V – dla spraw cywilnych i karnych z byłej dzielnicy pruskiej. Powołano odrębny pion sądownictwa wojskowego, na czele którego znajdował się Najwyższy Sąd Wojskowy. W 1922 r., czerpiąc ze wzorców austriackich, na bazie Izby IV Sądu Najwyższego, utworzono Najwyższy Trybunał Administracyjny.
Ówczesne państwo zmagało się z problemem obowiązywania kilku porządków prawnych odziedziczonych po państwach zaborczych. Aby się z nim uporać już w 1919 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę o Komisji Kodyfikacyjnej, w skład której weszło początkowo 44 wybitnych prawników z wszystkich dzielnic Polski. Zadaniem Komisji było ujednolicenie prawa sądowego, czyli materialnego i formalnego prawa cywilnego (w tym handlowego) oraz karnego, a także organizacji wymiaru sprawiedliwości.
Konstytucja z 17 marca 1921 r., jak również Konstytucja z 23 kwietnia 1935 r. (choć ta oparta była na koncepcji jednolitej władzy państwowej), przewidywały odrębność i gwarancje dla władzy sądowniczej – nade wszystko nieusuwalność sędziów. Obie Konstytucje stanowiły, że sędziów powołuje prezydent, podlegają oni tylko ustawom, są nieusuwalni, posiadają immunitet. Konstytucyjnie potwierdzono też, że Sąd Najwyższy orzeka w sprawach cywilnych i karnych, zaś kontrolę sądową administracji sprawuje Najwyższy Trybunał Administracyjny. Utworzono też Trybunał Stanu oraz Trybunał Kompetencyjny.
Ujednolicenie ustroju sądownictwa w Polsce nastąpiło 1 stycznia 1929 r. na mocy prawa o ustroju sądów powszechnych wydanego w formie rozporządzenia Prezydenta RP na podstawie projektu przygotowanego przez Komisję Kodyfikacyjną. Sądem I instancji był sąd grodzki, zaś sądem II instancji sąd okręgowy. W sprawach, w których w pierwszej instancji orzekał sąd okręgowy, w drugiej orzekał sąd apelacyjny. Nadzór nad orzecznictwem sądów powszechnych sprawował – jako instancja kasacyjna – Sąd Najwyższy. Co do zasady orzekał kasacyjnie w sprawach cywilnych i karnych, ale miał też funkcje sądu prawa publicznego, gdyż orzekał w sprawie ważności wyborów do parlamentu, rozpoznając protesty wyborcze. Ponadto Sąd Najwyższy był sądem dyscyplinarnym. Zreformowano też prokuraturę SN, ale nadal podlegała ona Naczelnemu Prokuratorowi, którym był minister sprawiedliwości. W skład Prokuratury SN wchodził Pierwszy Prokurator SN, prokuratorzy SN oraz – do 1932 r. – wiceprokuratorzy SN.
Po wejściu w życie prawa o ustroju sądów powszechnych doszło, w kontrowersyjnych okolicznościach, do przeniesienia w stan spoczynku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego Władysława Seydy, prezesa III Izby Cywilnej Zygmunta Dworskiego, a wkrótce potem także prezesa II Izby Karnej SN Aleksandra Mogilnickiego. Nastąpiło to na podstawie wprowadzonych z inicjatywy rządu przepisów w ustawie prawo o ustroju sądów powszechnych. Formalnie prezesi zostali przeniesieni w stan spoczynku, ale motywy miały charakter polityczny. Przepisy dające możliwość przeniesienia sędziów SN w stan spoczynku wkrótce usunięto jako niezgodne z Konstytucją. Docelowo miały w Sądzie Najwyższym – zgodnie z Konstytucją – zostać dwie izby. Najwcześniej, w 1929 r. zlikwidowano V Izbę, poprzez przejęcie właściwości dla ziem byłego zaboru niemieckiego przez I i II Izbę. Wraz z wejściem w życie jednolitego procesu cywilnego 1 stycznia 1933 r. połączono I Izbę Cywilną z III Izbą Cywilną.
Przez cały okres II RP sędziów, w tym sędziów Sądu Najwyższego, powoływał Prezydent RP na wniosek ministra sprawiedliwości. Od chwili powołania byli nieusuwalni oraz przysługiwał im immunitet. W latach 1917-1939 w Sądzie Najwyższym orzekało łącznie około dwustu sędziów.
W maju 1938 r. utworzono przy Sądzie Najwyższym Izbę do spraw Adwokatury, która składała się w części z sędziów Sądu Najwyższego, a w części z adwokatów będących członkami Naczelnej Rady Adwokackiej. Ta specyficzna Izba (nie wpływająca na strukturę SN), a stanowiąca w istocie „sędziowsko-adwokacki najwyższy sąd dyscyplinarny adwokatury” orzekała do końca 1950 r.
W okresie II wojny światowej
W czasie II wojny światowej działalność Sądu Najwyższego została przez Niemców zawieszona, zaś niektóre jego kompetencje przekazano kierownikowi głównego wydziału sprawiedliwości. Nie funkcjonował też Najwyższy Trybunał Administracyjny. Na części okupowanego przez Niemców terytorium stanowiącego Generalne Gubernatorstwo, działało natomiast dla Polaków sądownictwo powszechne. Dla Niemców okupanci utworzyli odrębne sądownictwo niemieckie. Na połowie ziem polskich okupowanych przez ZSRS wprowadzono jeszcze w 1939 r. prawo i sądownictwo sowieckie.
Wielu sędziów zostało zamordowanych przez okupantów niemieckich i sowieckich. Ofiarą sowieckiej zbrodni w Katyniu był prezes Izby Cywilnej SN i jednocześnie prezydent Komisji Kodyfikacyjnej Bolesław Norbert Podhorecki, którego zabito strzałem w tył głowy. W sowieckiej niewoli zmarł lub został zamordowany prezes Izby Karnej SN Jan Rzymkowski oraz kilku innych sędziów SN.
Dążeniom do odzyskania niepodległości towarzyszyły w kraju i na emigracji wysiłki mające na celu odbudowanie polskiego sądownictwa wraz z Sądem Najwyższym. W dniu wybuchu Powstania Warszawskiego zostało wydane rozporządzenie tymczasowe Krajowej Rady Ministrów o podjęciu czynności urzędowych w sądownictwie. W art. 5 przewidziano, że Minister Sprawiedliwości powierzy tymczasowe kierownictwo Sądu Najwyższego prezesowi lub sędziemu tego sądu, chyba że przed podjęciem czynności przez SN Prezydent RP powoła pierwszego prezesa. Przewidziano też szczególne uregulowania na okres przejściowy.
Polska Ludowa (1944-1989)
W 1945 r. ze względu na zrujnowanie stolicy, Sąd Najwyższy wznowił swoją działalność w Łodzi (siedzibę miał przy ul. Piotrkowskiej 151 w Pałacu Gustawa Adolfa Kindermanna). Do Warszawy, ale do budynku sądowego na Lesznie (ob. Al. Solidarności) Sąd Najwyższy powrócił dopiero w maju 1950 r. Do końca lat czterdziestych dominowali w nim sędziowie SN sprzed wojny. Skład systematycznie uzupełniano nowym sędziami, zmieniając oblicze instancji najwyższej, często nie zawsze dbając o odpowiednie kwalifikacje kandydatów. Warto odnotować, że w 1948 r. powołano pierwszą kobietę na stanowisko sędziego SN (Zofia Wasilkowska). Nie dopuszczono zaś do funkcji przedwojennego Pierwszego Prezesa Leona Supińskiego, zezwalając mu jedynie na pozostanie sędzią. Bardzo szybko okazało się, że sądownictwo, a szczególnie Sąd Najwyższy miały stać się narzędziem sprawowania władzy komunistycznej.
Pierwszym Prezesem SN został w 1945 r. adwokat Wacław Barcikowski, który jednocześnie był członkiem Prezydium Krajowej Rady Narodowej (1945-1947), wicemarszałkiem Sejmu Ustawodawczego (1947-1952), a następnie zastępcą przewodniczącego utworzonej na podstawie stalinowskiej konstytucji z 1952 r. Rady Państwa (1952-1956). Funkcje państwowe, których piastowanie było jego wyborem, nie pozwalały mu na właściwy nadzór nad funkcjonowaniem SN. W konsekwencji jako pierwszy prezes był jednym z głównych odpowiedzialnych za stalinizację wymiaru sprawiedliwości i SN.
W listopadzie 1948 r. Zgromadzenie Ogólne SN uznało, że orzecznictwo oraz zasady prawne (formułowane w II RP przez SN) jeżeli są niezgodne z aktualnym ustrojem, to mają wyłącznie znaczenie historyczne. W tym też czasie sędziowie Sądu Najwyższego uczestniczyli w zbrodniach sądowych na bohaterach II wojny światowej, m.in. gen. Emilu Fieldorfie „Nilu” (skład orzekający: Emil Merz, Gustaw Auscaler, Igor Andrejew). Wiele wyroków, mających charakter zbrodni sądowych zapadało przed utworzonym w 1944 r. Najwyższym Sądem Wojskowym. Było tak m.in. w przypadku sprawy bohatera z KL Auschwitz rotmistrza Witolda Pileckiego (skład orzekający: Kazimierz Drohomirecki, Roman Kryże, Leo Hochberg, Jerzy Kwiatkowski, Rubin Szwajg).
W latach 1946-1948 funkcjonował Najwyższy Trybunał Narodowy, którego zadaniem było osądzenie zbrodniarzy hitlerowskich oraz zdrajców narodu polskiego. Prezesem NTN został Pierwszy Prezes SN. Skład orzekający stanowili sędziowie (powołani przez Prezydium KRN na wniosek ministra sprawiedliwości) oraz ławnicy powoływani spośród posłów KRN. Posiedzenia były jawne, a w praktyce pokazowe. Za ławą sędziowską zasiadało trzech sędziów oraz czterech ławników. Orzeczenia NTN, tak jak i orzeczenia SN, były ostateczne i niezaskarżalne.
Niechlubnym organem o charakterze sądowym w Polsce Ludowej, którego orzeczenia były ostateczne i nie podlegały żadnej kontroli, w tym Sądu Najwyższego, była Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, która funkcjonowała od listopada 1945 r. do 1954 r.
Po śmierci Józefa Stalina (1953) i Bolesława Bieruta (1956) doszło w Polsce do przemian mających na celu rozliczenia po okresie stalinowskim. Nie doprowadziły one do zasadniczych zmian w sądownictwie, w tym w Sądzie Najwyższym. Pierwszym Prezesem został jednak reprezentujący reformatorskie skrzydło partii komunistycznej (PZPR) prof. Jan Wasilkowski (jednocześnie poseł na Sejm), a jego żona, sędzia SN Zofia Wasilkowska, została na krótko ministrem sprawiedliwości (1956 – 1957).
W okresie Polski Ludowej wprowadzano szereg zmian dotyczących funkcjonowania Sądu Najwyższego, jak i jego pozycji ustrojowej. Już w latach 1949-1950 zasadniczo zmieniono procedury cywilną i karną. Zniesiono trójinstancyjność, apelację oraz kasację, a w ich miejsce wprowadzono wzorowany na rozwiązaniach sowieckich dwuinstancyjny system rewizyjny z instytucją rewizji nadzwyczajnej. Sądami pierwszej instancji zostały sądy powiatowe (potem rejonowe), zaś sądami II instancji sądy wojewódzkie. Sąd Najwyższy stał się sądem II instancji od wyroków sądów wojewódzkich, jeśli te orzekały jako sąd I instancji, oraz rozpoznawał rewizje nadzwyczajne. Wraz z reformą prokuratury w 1950 r. zniesiono Prokuraturę SN.
W 1962 r. uchwalono ustawę o SN, która w ślad za Konstytucją PRL z 1952 r. stanowiła, że SN „jest naczelnym organem sądowym i sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania”. Zniesiono Najwyższy Sąd Wojskowy, a później działający od 1946 r., ale na podstawie ustawy z 28 lipca 1939 r. Trybunał Ubezpieczeń Społecznych, którym kierował przedwojenny sędzia NTA Janusz Pierzchalski.
Sąd Najwyższy przestał być sądem powszechnym (II instancji) i składał się odtąd z czterech izb: Izby Cywilnej (potem Cywilnej i Administracyjnej), Izby Karnej, Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Izby Wojskowej. Sędziowie SN byli powoływani przez Radę Państwa na okres 5 lat z możliwością powołania na kolejną kadencję. Większość sędziów SN było członkami PZPR, a kolejne kadencje zależały w istocie od politycznej oceny dokonywanej przez centralne organy tej partii. Sędziowie SN ślubowali stać na straży ustroju i własności społecznej. Mogli zostać odwołani przez Radę Państwa, także przed upływem kadencji. Sąd Najwyższy wydawał też wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, które pod hasłem utrzymania jednolitości orzecznictwa ograniczały niezawisłość sędziowską, a ponadto projekty wielu z nich powstawało poza SN, co spotykało się z krytyką środowiska prawniczego.
„Rewolucja Solidarności” z 1980 r. dotarła również do Sądu Najwyższego. Mimo przeszkód stawianych przez władze i ataków ze strony Pierwszego Prezesa, w październiku 1980 r. z inicjatywy SSN Stanisława Rudnickiego powstała organizacja zakładowa NSZZ „Solidarność”, do której przystąpiło 82 osoby, ale tylko 3 czynnych sędziów SN (Stanisław Rudnicki jako przewodniczący oraz Zofia Wasilkowska i Konrad Zieliński). W kolejnych miesiącach powstał „solidarnościowy” projekt organizacji sądownictwa i SN, zakładający m.in. odejście od kadencyjności i powiązania politycznego SN, w tym zlikwidowania wydawania wytycznych wymiaru sprawiedliwości. Po wprowadzeniu 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego od sędziów SN zaangażowanych w „Solidarność” zażądano deklaracji lojalności. Sędzia Stanisław Rudnicki odmówił złożenia takiej deklaracji. W związku z tym, na wniosek Pierwszego Prezesa został decyzją Rady Państwa z 14 stycznia 1982 r. odwołany ze stanowiska sędziego SN. Stanowiska zrzekł się sędzia Konrad Zieliński, zaś sędzia Maria Matuszyńska została odwołana z delegacji w Biurze Orzecznictwa. Z kolei sędziego SN Tomasza Majewskiego, który pracował nad projektem reformy sądownictwa, nie powołano na kolejną kadencję w 1982 r. Po odejściu z sądownictwa Stanisław Rudnicki i Tomasz Majewski zostali wpisani na listę adwokatów i wykonywali zawód w Zespole Adwokackim w Grójcu.
W kwietniu 1982 r. Rada Państwa zmieniła uchwałę dotyczącą przedstawiania kandydatów na kolejną kadencję w SN zasadniczo zwiększając rolę Pierwszego Prezesa, co w praktyce jeszcze silniej powiązało partyjnie sędziów SN. Na piątą kadencję SN (lata 1982 – 1987) powołano 110 sędziów, w tym 5 prezesów i pierwszego prezesa.
W 1984 r. uchwalono nową ustawę o Sądzie Najwyższym, która w art. 1 stanowiła m.in., że „Sąd Najwyższy stoi na straży politycznego i społeczno-gospodarczego ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, ochrania zdobycze ludu pracującego, własność społeczną oraz prawa i prawem chronione interesy obywateli”. Na kadencję 1987 – 1992, jak się później okazało ostatnią, Rada Państwa powołała na sędziów SN 118 osób. W tym gronie było 99 członków PZPR. Łącznie w okresie Polski Ludowej w Sądzie Najwyższym orzekało 246 sędziów SN.
Trzecia Rzeczpospolita
Sąd Najwyższy PRL został zniesiony ustawą z grudnia 1989 r. Skrócono kadencję dotychczasowych sędziów SN do 30 czerwca 1990 r. Nowy skład Sądu Najwyższego powołał 4 czerwca 1990 r. Wojciech Jaruzelski, który w wyniku ustaleń politycznych został prezydentem PRL. Uczynił to na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa (zgłoszono do niej 163 kandydatury, wśród nich było 106 sędziów SN VI kadencji, przerwanej ustawą konstytucyjną). Do czterech izb Sądu Najwyższego trafiło 57 sędziów, w tym z poprzedniego, kadencyjnego składu Sądu – 22 (ponad 38% nowego składu). Wśród nowo powołanych sędziów wielu było aktywnymi członkami partii komunistycznej. Jednocześnie sędziami SN zostało kilku adwokatów, wrócili też do SN usunięci w czasie stanu wojennego sędziowie Stanisław Rudnicki i Tomasz Majewski. Stanisław Rudnicki został 1 lipca 1990 r. prezesem SN kierującym pracą Izby Cywilnej, zaś Tomasz Majewski trafił do Biura Orzecznictwa. Pierwszym Prezesem SN został Adam Strzembosz, powołany na to stanowisko na podstawie uchwały Sejmu RP z 22 czerwca 1990 r., z dniem 1 lipca 1990 r., krótko po złożeniu rezygnacji z funkcji wiceministra sprawiedliwości w rządzie Tadeusza Mazowieckiego.
Na koniec 1990 r. w składzie SN orzekało 59 sędziów oraz 4 prezesów i pierwszy prezes. Sąd Najwyższy składał się z czterech izb: Izby Cywilnej, Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Izby Karnej i Izby Wojskowej.
Po zmianie ustroju sądownictwa 1 października 1990 r. rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądów wojewódzkich, wydawanych w pierwszej instancji przejęły sądy apelacyjne. Tym samym Sąd Najwyższy przestał być sądem II instancji (z wyjątkiem Izby Wojskowej).
W końcu 1989 r. powstała Krajowa Rada Sądownictwa, której celem było stanie na straży niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów oraz m.in. rozpatrywanie kandydatur na stanowiska sędziów SN, NSA, sądów powszechnych i sądów wojskowych i przedstawianie Prezydentowi wniosków o ich powołanie na urząd sędziego. Jej pierwsze posiedzenie odbyło się w lutym 1990 r. Kandydatów na urząd sędziego wybierały i przedstawiały Krajowej Radzie Sądownictwa zgromadzenia sędziowskie właściwych sądów. Było to rozwiązanie, nawiązujące do systemu powołań sędziów, który istniał w Polsce w latach 1917 – 1939, obecne też w projektach reform sądownictwa opracowanych w czasach ,,Rewolucji Solidarności.” W przypadku Sądu Najwyższego doprowadziło to do sytuacji, że postępowanie konkursowe w istocie odbywało się przed Zgromadzeniami Sędziów Izby i Zgromadzeniem Ogólnym SN, które rozpatrywały kandydatury i tylko maksymalnie dwie z nich przedstawiały KRS. Początkowo uchwały KRS nie podlegały kontroli sądowej. W 2008 r. wprowadzono możliwość odwołania się do SN od uchwały KRS w przedmiocie przedstawienia Prezydentowi RP kandydata do powołania na urząd sędziego SN. Nie wpłynęło to na zmianę modelu kooptacyjnego wyłaniania sędziów w SN. Zmianę w tym zakresie wprowadziła dopiero ustawa z 2017 r., która całe postępowanie w przedmiocie powołania na stanowisko sędziego przeniosła do KRS.
Konstytucja RP z 1997 r. potwierdziła, że Sąd Najwyższy jest naczelnym organem sądowym sprawującym nadzór judykacyjny nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych. Zmieniono natomiast tryb powoływania Pierwszego Prezesa SN, wprowadzając sześcioletnią kadencję oraz zasadę, że Pierwszego Prezesa powołuje Prezydent Rzeczypospolitej spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego (art. 183). Wprowadzenie dwuinstancyjnego sądownictwa administracyjnego sprawiło, że sprawy administracyjne, rozpoznawane dotąd w trybie rewizyjnym przestały być rozpoznawane w Sądzie Najwyższym. Rozpoczęto wówczas prace nad nową ustawą o Sądzie Najwyższym.
1 stycznia 2003 r. weszła w życie ustawa o Sądzie Najwyższym z 23 listopada 2002 r. Dzieliła ona SN na cztery Izby: Cywilną, Karną, Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, Wojskową. Ustawą tą przekazano Zgromadzeniu Ogólnemu Sędziów SN kompetencje w zakresie ustalenia wewnętrznej organizacji SN, szczegółowego podziału spraw między izby oraz zasad wewnętrznego postępowania, które dotychczas określał Prezydent RP w drodze rozporządzenia. W związku z tym, 1 grudnia 2003 r. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego uchwaliło Regulamin SN. Od 2017 r. ponownie Regulamin SN wydaje Prezydent RP w formie rozporządzenia.
Funkcjonowanie sądownictwa w III RP stanowiło jedną z przyczyn wielu społecznych kontrowersji. Między innymi to one znalazły wyraz w wyniku wyborów parlamentarnych w 2015 r., kiedy to do władzy doszły ugrupowania obiecujące zasadnicze zmiany w wymiarze sprawiedliwości. W klimacie burzliwych sporów i zwrotów politycznych ostatecznie 8 grudnia 2017 r. doszło do przyjęcia, nowej ustawy o SN, która weszła w życie 3 kwietnia 2018 r.
Ustawą o SN z 2017 r. zlikwidowano Izbę Wojskową, co postulowano od lat. Zniesiono również Izbę Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, tworząc w jej miejsce Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, przy pozostawieniu dotychczasowej obsady sędziowskiej zniesionej izby. Sprawy publiczne włączono do właściwości nowoutworzonej Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, której też powierzono rozpoznawanie skarg nadzwyczajnych – instrumentu pozwalającego badać konstytucyjność prawomocnych aktów władzy sądowniczej i uzupełniającego dotychczas funkcjonującą skargę konstytucyjną. Utworzono też Izbę Dyscyplinarną, której zapewniono daleko idącą autonomię organizacyjną, odrębny budżet, a jej sędziom wyższe wynagrodzenie, co uzasadniano potrzebą zapewnienia należytego funkcjonowania systemu odpowiedzialności dyscyplinarnej. Wywołało to głęboki spór polityczny i prawny, który przeniesiony został na forum Unii Europejskiej oraz Rady Europy i zaowocował zniesieniem Izby Dyscyplinarnej z dniem 15 lipca 2022 r. i utworzeniem w jej miejsce Izby Odpowiedzialności Zawodowej, w której orzeka 11 sędziów wskazanych przez Prezydenta RP na pięcioletnią kadencję spośród 33 sędziów wylosowanych z grona wszystkich sędziów SN (z wyłączeniem zajmujących główne stanowiska funkcyjne).
Jednym z nowych rozwiązań wprowadzonych w Sądzie Najwyższym ustawą z grudnia 2017 r., jest udział czynnika społecznego w orzekaniu Sądu Najwyższego, którymi są ławnicy SN, powołani do orzekania w sprawach skarg nadzwyczajnych i sprawach dyscyplinarnych. Obecnie biorą udział w rozpoznawaniu skarg nadzwyczajnych (składy 2 sędziów zawodowych i 1 ławnik bądź 5 sędziów i 2 ławników), oraz w niektórych kategoriach spraw w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej (składy 2 sędziów zawodowych i ławnik oraz 3 sędziów zawodowych i 2 ławników).
W okresie międzywojennym, począwszy od 1922 r. obchodzono jesienią rocznicę powstania polskiego sądownictwa, w tym Sądu Najwyższego. Szczególnie uroczyste były obchody w październiku 1937 r. W okresie Polski Ludowej nie nawiązywano do tradycji Sądu Najwyższego II RP, a jubileusze odnotowywano licząc od powstania instytucji w państwie komunistycznym. Do tradycji świętowania rocznicy utworzenia SN w 1917 r. powrócono poważnie w 2007 r. Przy tej okazji wydano księgę jubileuszową oraz okolicznościowy medal i odznaki. W 2010 r. świętowano z kolei 20-lecie odrodzonego Sądu Najwyższego. Szczególnie uroczyste było świętowanie 100-lecia Sądu Najwyższego w 2017 r. Główne uroczystości odbyły się 28 września 2017 r. na Zamku Królewskim w Warszawie, które poprzedziła – podobnie jak w 1917 r. – msza święta odprawiona w Archikatedrze Świętego Jana w Warszawie Obchodom towarzyszyła wystawa poświęcona dziejom Sądu Najwyższego.
Pierwsi Prezesi Sądu Najwyższego
II Rzeczpospolita
1. Stanisław Pomian-Srzednicki, 1 września 1917 – 28 lutego 1922
2. Franciszek Nowodworski, 1 marca 1922 – 3 sierpnia 1924
3. Władysław Seyda, 22 września 1924 – 17 stycznia 1929
4. Leon Supiński, 17 stycznia 1929 –1939/1945
Polska Ludowa
1. Wacław Barcikowski, 28 lutego 1945 – 12 listopada 1956
2. Jan Wasilkowski, 12 grudnia 1956 – 22 maja 1967
3. Zbigniew Resich, 23 maja 1967 – 21 stycznia 1972
4. Jerzy Bafia, 21 stycznia 1972 – 1 kwietnia 1976
5. Włodzimierz Berutowicz, 1 kwietnia 1976 – 14 maja 1987
6. Adam Łopatka, 14 maja 1987 – 30 czerwca 1990
III Rzeczpospolita
1. Adam Strzembosz, 1 lipca 1990 – 17 października 1998
2. Lech Gardocki, 17 października 1998 – 18 października 2010
3. Stanisław Dąbrowski, 14 października 2010 – 9 stycznia 2014 (zmarł w trakcie kadencji)
– p.o. Lech Paprzycki, 9 stycznia 2014 – 30 kwietnia 2014 (pełnił obowiązki I prezesa SN po śmierci S. Dąbrowskiego)
4. Małgorzata Gersdorf, 30 kwietnia 2014 – 30 kwietnia 2020 (pierwsza kobieta na stanowisku Pierwszego Prezesa SN)
– p.o. Kamil Zaradkiewicz, 1 – 14 maja 2020
– p.o. Aleksander Stępkowski, 15 – 25 maja 2020
5. Małgorzata Manowska, od 26 maja 2020
Pierwsi Prokuratorzy SN
1918-1939
1. Kazimierz Morawski, 1918 (Prokurator SN), 1920-1926
2. Józef Prokopowicz, 1927-1932
3. Witold de Michelis, 1932-1939
1945-1950
1. Mieczysław Siewierski 1945-1946
2. Zdzisław Piernikarski 1946-1950
Prezesi Sądu Najwyższego kierujący pracą Izb
II Rzeczpospolita
I Izba (sprawy cywilne byłego zaboru rosyjskiego; od 1933 sprawy cywilne z całego kraju)
1. Stanisław Srzednicki, (1917 – 28 lutego 1922)
2. Jan Mrozowski (17 marca 1923 – 1927 – z uwagi na niemal stałą nieobecność prezesa pracą izby kierował
SSN Oskar Szeller)
3. Bolesław Norbert Pohorecki (30 kwietnia 1926 – 31 grudnia 1932, prezesem funkcyjnym przestał być wraz z połączeniem Izby III z I, ale tytularnym prezesem był do końca)
4. Artur Sieradzki (1 stycznia 1933 r. – 1939/1945)
II Izba (sprawy karne byłego zaboru rosyjskiego; od 1933 r. sprawy karne z całego kraju)
1. Franciszek Nowodworski (1 października 1918 – 3 siepania 1924)
2. Aleksander Mogilnicki (15 października 1924 – 17 stycznia 1929)
3. Witold de Michelis (4 kwietnia 1929 – 12 października 1932)
4. Jan Rzymkowski (12 października 1932 – 1939)
III Izba (sprawy cywilne i karne z byłego zaboru austriackiego) – istniała do 1932 r.
1. Michał Zozel (25 kwietnia 1919 – 7 marca 1921)
2. Zygmunt Dworski (13 września 1921 – 9 kwietnia 1929)
3. Artur Sieradzki (12 lipca 1929 – 31 grudnia 1932, czyli do połączenia z I Izbą, której został prezesem)
IV Izba (sprawy administracyjne z byłego zaboru austriackiego) – istniała od 1919 do 1922 r.
– izba została zlikwidowana w 1922, wraz z utworzeniem Najwyższego Trybunału Administracyjnego, do którego przeszli sędziowie orzekający w tej izbie. Prezes Sawicki został Pierwszym Prezesem NTA)
1. Jan Sawicki (15 kwietnia 1919 – 29 sierpnia 1922)
V Izba (sprawy z byłego zaboru pruskiego) – istniała od 1920 do 1929 r.
1. Władysław Seyda (19 sierpnia 1920 – 17 stycznia 1929)
Polska Ludowa
Izba Karna
1. Kazimierz Bzowski (13 kwietnia 1945 – 7 kwietnia 1951)
W rzeczywistości pracą izby kierował od czerwca 1947 r. do 31 maja 1951 r. Emil Stanisław Rappaport
2. Marian Mazur (7 kwietnia 1951 – 31 stycznia 1953)
3. Kazimierz Borys (31 stycznia 1953 – 10 grudnia 1956)
4. Stefan Kurowski (10 grudnia 1956 – 5 sierpnia 1958)
5. Zygmunt Opuszyński (5 sierpnia 1958 – 22 maja 1962)
6. Franciszek Wróblewski (22 maja 1962 – 7 kwietnia 1975)
7. Bogdan Dzięcioł (7 kwietnia 1975 – 29 maja 1990)
Izba Cywilna
(od września 1980 do czerwca 1990 Izba Cywilna i Administracyjna)
1. Artur Sieradzki (15 kwietnia 1945 – 31 maja 1948)
2. Witold Święcicki (28 września 1948 – 24 grudnia 1954)
3. Zbigniew Resich (24 grudnia 1954 – 18 grudnia 1956)
4. Bronisław Dobrzański (18 grudnia 1956 – 23 stycznia 1958)
5. Zbigniew Resich (23 stycznia 1958 – 23 maja 1967)
6. Jan Pawlak (23 maja 1967 – 1 października 1981)
7. Antoni Filcek (1 października 1981 – 19 grudnia 1983)
8. Wacław Sutkowski (19 grudnia 1983 – 29 czerwca 1990)
Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
1. Zygmunt Opuszyński (12 maja 1962 – 22 maja 1972)
2. Franciszek Rusek (22 maja 1972 – 5 listopada 1981)
3. Tadeusz Szymanek (17 grudnia 1981 – 29 czerwca 1990)
Najwyższy Sąd Wojskowy (1944-1962) – Izba Wojskowa (1962-1990)
1. Aleksander Tarnowski (22 lipca 1944 – 22 listopada 1945)
2. płk. Aleksander Michniewicz (22 listopada 1945 – 18 marca 1947)
3. płk. Władysław Garnowski (18 marca 1947 – 2 listopada 1947)
4. Wilhelm Świątkowski (2 listopada 1947 – 15 maja 1954)
5. Jan Miłek (15 maja 1954 – 21 maja 1962)
Izba Wojskowa
6. gen. Kazimierz Jankowski (21 maja 1962 – 25 listopada 1971)
7. płk. Bogdan Dzięcioł (25 listopada 1971 – 7 kwietnia 1975)
8. gen. bryg. Kazimierz Lipiński (7 kwietnia 1975 – 29 czerwca 1990)
III Rzeczpospolita
Izba Karna
1. Andrzej Murzynowski (29 czerwca 1990 – 29 maja 1996)
2. Zbigniew Doda (29 maja 1996 – 4 lutego 1999)
3. Lech Paprzycki (4 lutego 1999 – 30 sierpnia 2016)
4. Stanisław Zabłocki (30 sierpnia 2016 – 13 lutego 2020)
– p.o. Wiesław Kozielewicz (14 lutego 2020 – 25 maja 2020 – pełnił funkcję po przejściu w stan spoczynku S. Zabłockiego)
5. Michał Laskowski (26 maja 2020
– 26 maja 2023)
6. Zbigniew Kapiński (od 27 maja 2023)
Izba Cywilna
1. Stanisław Rudnicki (29 czerwca 1990 – 21 listopada 1996)
2. Tadeusz Ereciński (21 listopada 1996 – 30 sierpnia 2016)
3. Dariusz Zawistowski (30 sierpnia 2016 – 30 sierpnia 2021)
– p.o. Małgorzata Manowska (2 września 2021 – 30 września 2021)
4. Joanna Misztal-Konecka (od 30 września 2021)
Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (1990-2002)
1. Jan Wasilewski (29 czerwca 1990 – 15 maja 2001)
2. Walerian Sanetra (15 maja 2001 – 31 grudnia 2002)
Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (2003-2018)
1. Walerian Sanetra (1 stycznia 2003 – 14 grudnia 2013)
2. Teresa Flemming-Kulesza (21 stycznia 2014 – 30 sierpnia 2016, pierwsza kobieta na stanowisku prezesa Izby SN)
3. Józef Iwulski (30 sierpnia 2016 – 30 kwietnia 2018)
Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
1. Józef Iwulski (1 maja 2018 – 30 sierpnia 2021)
2. Piotr Prusinowski (od 2 września 2021)
Izba Wojskowa (do 2018)
1. gen. dyw. rez. Janusz Godyń (29 czerwca 1990 – 30 sierpnia 2016)
2. Wiesław Błuś (30 sierpnia 2016 – 3 kwietnia 2018)
Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych (od 2018)
– p.o. Dariusz Czajkowski (24 października 2018 – 26 lutego 2019)
1. Joanna Lemańska (od 26 lutego 2019)
Izba Dyscyplinarna (2018-2022)
– p.o. Jan Majchrowski (10 października 2018 – 26 lutego 2019)
1. Tomasz Przesławski (26 lutego 2019 – 26 lutego 2022)
2. Adam Roch (27 lutego 2022 – 14 lipca 2022)
Izba Odpowiedzialności Zawodowej (od 2022)
– p.o. Małgorzata Manowska (15 lipca 2022 – 27 października 2022)
1. Wiesław Kozielewicz (od 27 października 2022)