Trybunał Konstytucyjny wydał orzeczenie w odpowiedzi na pytanie prawne Sądu Najwyższego – Izby Dyscyplinarnej w sprawie wykładni przepisów intertemporalnych obecnie obowiązującej ustawy o Sądzie Najwyższym. Pozwoli ono na rozpoznanie pięciu niezakończonych dotychczas spraw dotyczących kasacji od orzeczeń Odwoławczego Sądu Dyscyplinarnego przy Prokuratorze Generalnym w sprawach dyscyplinarnych prokuratorów.
W dniu 3 kwietnia 2018 r. weszła w życie ustawa z dnia 8 grudnia 2017 roku o Sądzie Najwyższym. Uchyliła ona dotychczasowy art. 163 § 1 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. Prawo o prokuraturze przyznający stronom i Prokuratorowi Generalnemu prawo do wniesienia kasacji od orzeczenia wydanego przez Odwoławczy Sąd Dyscyplinarny przy Prokuratorze Generalnym orzekający dotąd jako sąd odwoławczy w sprawach dyscyplinarnych prokuratorów. Zgodnie ze znowelizowanym brzmieniem Prawa o prokuraturze (art. 145 § 1 pkt 2) sądem dyscyplinarnym drugiej instancji w sprawach dyscyplinarnych prokuratorów jest Sąd Najwyższy (w składzie dwóch sędziów Izby Dyscyplinarnej i jednego ławnika Sądu Najwyższego), wprowadzono też art. 163a § 1, zgodnie z którym od orzeczenia sądu dyscyplinarnego drugiej instancji kasacja nie przysługuje. W międzyczasie Odwoławczy Sąd Dyscyplinarny został zlikwidowany.
Wątpliwości Sądu Najwyższego wzbudziły przepisy intertemporalne, w myśl których do postępowań dyscyplinarnych prowadzonych na podstawie Prawa o prokuraturze do zakończenia postępowania wyjaśniającego lub postępowań w instancji, w której się toczyło, należało stosować przepisy dotychczasowe. Ponadto, zgodnie z art. 121 ustawy o Sądzie Najwyższym do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie należy stosować przepisy o odpowiedzialności dyscyplinarnej w obecnym brzmieniu, o ile przed dniem wejścia w życie tejże ustawy nie upłynął termin do wniesienia kasacji.
W sprawie, w której zostało zadane pytanie prawne, postępowanie dyscyplinarne w drugiej instancji zakończyło się prawomocnym orzeczeniem z dnia 17 maja 2018 r. Obrońca obwinionego wniósł od tego orzeczenia kasację, zachowując ustawowy termin. Przewodniczący Odwoławczego Sądu Dyscyplinarnego przy Prokuratorze Generalnym odmówił jej przyjęcia jako niedopuszczalnej z mocy prawa. Na to zarządzenie obrońca złożył zażalenie do Sądu Najwyższego.
Postanowieniem z dnia z 7 lutego 2019 r. (sygn. akt II DO 5/18) Sąd Najwyższy przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu następujące pytanie prawne:
Czy przepisy art. 121 i art. 122 pkt 13 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 roku o Sądzie Najwyższym, w zakresie, w którym wyłączają możliwość złożenia kasacji od prawomocnych orzeczeń Odwoławczego Sądu Dyscyplinarnego przy Prokuratorze Generalnym, dotyczących deliktów dyscyplinarnych popełnionych przed 3 kwietnia 2018 roku, w których termin do wniesienia tejże kasacji upłynął po 3 kwietnia 2018 roku, są zgodne z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej?
Ponadto, w związku z zadanym pytaniem prawnym, od maja do grudnia 2019 roku zawieszone zostały cztery inne postępowania dotyczące kasacji wniesionych do Sądu Najwyższego w analogicznej konfiguracji procesowej.
Zdaniem sądu pytającego, w ramach wykładni językowej kwestionowanych przepisów nie budzi wątpliwości, że od 3 kwietnia 2018 r. instytucja kasacji w postępowaniu dyscyplinarnym prokuratorów została zniesiona, co oznacza, że w odniesieniu do deliktów dyscyplinarnych popełnionych przed 3 kwietnia 2018 r., w których orzeczenie Odwoławczego Sądu Dyscyplinarnego przy Prokuratorze Generalnym zapadło po tej dacie wniesienie kasacji jest niedopuszczalne, podobnie jak w sytuacjach, gdy orzeczenie zapadło co prawda przed 3 kwietnia 2018 r., ale termin do wniesienia kasacji upłynął po 3 kwietnia 2018 r.
Do podobnych wniosków doprowadziła Sąd Najwyższy także wykładnia celowościowa i systemowa. Zdaniem sądu pytającego, wyraźnym celem ustawodawcy było wyłączenie możliwości złożenia kasacji w postępowaniach dyscyplinarnych prokuratorów, począwszy od 3 kwietnia 2018 r.
Z drugiej strony Sąd Najwyższy miał na uwadze bogate orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, w którym przyjmuje się, iż wszelkie orzeczenia dyscyplinarne winny podlegać kontroli sądowej. Niedopuszczalne jest zatem wyłączanie w tym zakresie prawa do sądu gwarantowanego przez art. 45 ust. 1 Konstytucji, czy też wprost zamykanie drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności i praw – art. 77 ust. 2 Konstytucji. Także obrońca obwinionego w postępowaniu przed Sądem Najwyższym argumentował, że jego mocodawca został pozbawiony prawa do sądu, gdyż o jego sprawie ostatecznie zdecydowały wyłącznie organy korporacyjne.
W postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym Marszałek Sejmu i Prokurator Generalny opowiedzieli się na rzecz wykładni prokonstytucyjnej dopuszczającej przyjęcie kasacji w rozważanej sytuacji prawnej.
Postanowieniem z dnia z dnia 25 marca 2021 r. (sygn. akt P 4/19) Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie w tej sprawie. Jednak uzasadnienie tego orzeczenia wyjaśnia przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie.
Jak stwierdzono, linia orzecznicza Trybunału Konstytucyjnego w sprawach dyscyplinarnych jest jednolita i trwała. „Prawo do sądu powinno być zagwarantowane w ramach każdego postępowania dyscyplinarnego, niezależnie od tego, czy chodzi o postępowanie dyscyplinarne wobec osób wykonujących zawód zaufania publicznego, czy wobec osób przynależących do innych grup zawodowych. Każde postępowanie dyscyplinarne jest bowiem postępowaniem represyjnym zmierzającym do ukarania osoby obwinionej o popełnienie przewinienia dyscyplinarnego. Sądowa kontrola prawidłowości postępowania dyscyplinarnego oraz rozstrzygnięć w nim wydawanych gwarantuje ochronę konstytucyjnych praw i wolności takiej osoby, a dodatkowo – jeżeli wykonuje ona zawód zaufania publicznego – stanowi element nadzoru państwa nad działalnością samorządu zawodowego. Z tego też względu w każdej sprawie dyscyplinarnej, która była przedmiotem rozstrzygnięcia w pozasądowym postępowaniu dyscyplinarnym, ustawodawca musi zapewnić prawo do wszczęcia sądowej kontroli postępowania dyscyplinarnego i zapadłego w jego wyniku orzeczenia” – napisano w uzasadnieniu, które przytacza obszernie także wcześniejsze orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego w tej materii.
Odnosząc się do zaistniałego problemu, Trybunał Konstytucyjny zauważył, iż „z całokształtu zmian dokonanych przez ustawodawcę w ustawie o SN wynika, że ich celem było także (…) wzmocnienie sądowej kontroli orzeczeń zapadłych w postępowaniu dyscyplinarnym wobec prokuratorów, a nie ograniczanie konstytucyjnego prawa do sądu”. W konkluzji Trybunał wyjaśnił, że „kasacja nie przysługuje tylko od orzeczenia sądu drugiej instancji – Sądu Najwyższego (…) działającego w sprawach określonych w rozdziale 3 działu IV Prawa o prokuraturze. W przypadku występującym w rozpatrywanej sprawie, a więc gdy sądem drugiej instancji jest sąd dyscyplinarny, kasacja przysługuje”.
Postanowiene Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 marca 2021 r. z uzasadnieniem