Postanowieniem z dnia 10 marca 2023 r. Sąd Najwyższy przedstawił powiększonemu składowi Sądu Najwyższego do rozstrzygnięcia następujące zagadnienie prawne:
Czy w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami (art. 567 § 1 i 3 w związku z art. 684 k.p.c.) sąd z urzędu rozstrzyga także o roszczeniach wynikających z nieusprawiedliwionego rozporządzenia składnikami majątku wspólnego przez jednego z małżonków na własne potrzeby przed ustaniem wspólności majątkowej małżeńskiej?
Przedstawiając zagadnienie prawne powiększonemu składowi, Sąd Najwyższy miał na względzie, że rozstrzyganie w postępowaniu działowym o konsekwencjach nieusprawiedliwionego rozporządzenia (roztrwonienia) przez jednego z małżonków składnikami majątku wspólnego budzi zadawnione wątpliwości w orzecznictwie i w nauce. W doktrynie i judykaturze prezentowane jest stanowisko, że powstające na tym tle roszczenia mają w zasadzie charakter odszkodowawczy, a ich podstawę prawną stanowi art. 415 k.c. Przeważa jednak odmienne zapatrywanie, według którego do rozliczeń tych należy stosować per analogiam art. 45 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.), nakazujący każdemu z małżonków zwrócić m.in. wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Z wątpliwością tą wiąże się pytanie o dopuszczalność dokonywania rozważanych rozliczeń bez wniosku (żądania) uczestnika postępowania (z urzędu). W uchwale z dnia 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07, OSNC 2009, nr 2, poz. 23, Sąd Najwyższy, kierując się m.in. zestawieniem brzmienia art. 45 zdanie pierwsze i drugie k.r.o., przyjął, że o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków sąd orzeka z urzędu, w przeciwieństwie do zwrotu wydatków i nakładów z majątku osobistego małżonka na majątek wspólny, który jest uzależniony od wystąpienia ze stosownym żądaniem. Przepis art. 45 k.r.o. ma jednak materialnoprawny charakter, a art. 567 § 1 k.p.c., określający – w powiązaniu z art. 684 k.p.c. – kognicję sądu w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami nie stwarza podstaw do takiej dystynkcji. Stanowisko wyrażone w powołanej uchwale spotyka się również ze sprzeciwem w piśmiennictwie, w którym podnosi się – z poważnymi argumentami – że w obecnym stanie prawnym, uwzględniając charakter spraw o podział majątku wspólnego i naturę rozważanych roszczeń, nie ma podstaw do działania przez sąd w tej materii z urzędu. Dostrzeżenia wymaga też, że na tle podobnie brzmiącego art. 618 § 1 k.p.c. utrwaliło się stanowisko, iż rozstrzyganie o wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli wynikających z posiadania rzeczy wymaga wystąpienia przez uczestnika z odpowiednim żądaniem (np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 1970 r., III CRN 527/69, OSNCP 1970, nr 9, poz. 164).
Zważywszy na charakter i wagę wskazanych wątpliwości, Sąd Najwyższy uznał za właściwe rozstrzygnięcie ich w powiększonym składzie.