Sąd Najwyższy w dniu 18 października 2023 r. rozpoznał merytorycznie dwie skargi wniesione przez partie polityczne od uchwał Państwowej Komisji Wyborczej (PKW) odrzucające sprawozdania partii politycznych o źródłach pozyskiwania środków finansowych, w tym o kredytach bankowych i warunkach ich uzyskania oraz wydatkach poniesionych ze środków Funduszy Wyborczego.
W sprawach I NSW 10/22 oraz I NSW 8/23 PKW odrzuciła sprawozdania finansowe partii politycznej z powodu naruszenia art. 25 ust. 1 ustawy o partiach politycznych.W obu sprawach PKW zakwestionowała przyjęte przez partie wpłaty o wartości kilkuset zł.
Uchwały PKW zostały wydane na podstawie przepisów ustawy o partiach politycznych w brzmieniu sprzed nowelizacji tej ustawy dokonanej ustawą z dnia 26 stycznia 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2023, poz. 497), która weszła w życie 31 marca 2023 r.
Rozstrzygnięcie powyższych spraw przez Sąd Najwyższy stało się możliwe w związku z wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny 15 grudnia 2022 r. orzeczenia w sprawie P 2/19 dotyczącej przedstawionego przez Sąd Najwyższy postanowieniem z 6 grudnia 2018 r., I NSW 14/18, pytania prawnego o następującej treści: czy art. 38a ust. 2 pkt 4 w związku z art. 25 ust. 1, art. 38a ust. 1 pkt 3, art. 38d ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 876 ze zm.) jest zgodny z art. 2 w związku z art. 11 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej?
Sąd Najwyższy, kierując powyższe zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia Trybunałowi Konstytucyjnemu, powziął wątpliwości co do zgodności z Konstytucją RP dotychczasowych przepisów ustawy o partiach politycznych dotyczących kontroli sprawozdania finansowego partii w powiązaniu z automatyzmem sankcji jego odrzucenia w przypadku stwierdzenia jakiegokolwiek (nawet znikomej wagi) uchybienia przepisów regulujących sposób jej finansowania – szczególnie dotkliwego w skutkach dla partii, która ma prawo do otrzymania subwencji z budżetu.
Trybunał Konstytucyjny, choć umorzył postępowanie zainicjowane pytaniem prawnym Sądu Najwyższego, to w pisemnych motywach rozstrzygnięcia przyznał, że w kontekście treści art. 38a ustawy o partiach politycznych istnieje problem nieproporcjonalności sankcji w przypadku odrzucenia sprawozdania w sytuacji znikomej wagi stwierdzonych uchybień w zakresie naruszenia gospodarki finansowej partii (P 2/19), podkreślając równocześnie, że konstytucyjna zasada jawności finansowania partii politycznych (art. 11 ust. 2 Konstytucji RP) zobowiązuje ustawodawcę do zbudowania na gruncie normatywnym takiego reżimu prawnego, który będzie skutecznie zapewniał jawność finansowania partii politycznych; ustawodawca zachowuje w tym zakresie szerokie pole swobody legislacyjnej – jest konstytucyjnie związany zasadą jawności, a nie obowiązkiem zapewnienia partiom politycznym dostępu do subwencji, gdyż Konstytucja takiego obowiązku w ogóle nie ustanawia (P 8/17).
Potrzebę zróżnicowania skutków prawnych uchybienia w zakresie gospodarki finansowej partii politycznej z uwagi na jego charakter dostrzegł ustawodawca. Stąd ustawą z 26 stycznia 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw, dokonano nowelizacji ustawy o partiach politycznych i nadano nowe brzmienie art. 38a ust. 1 pkt 2 tej ustawy. Dokonując nowelizacji art. 38a ustawy o partiach politycznych ustawodawca w odniesieniu do niektórych uchybień zdecydował się na złagodzenie sankcji, uznając dotychczas obowiązującą regulację w tym zakresie za zbyt rygorystyczną. Zgodnie z nową regulacją, w przypadku gdy naruszenia dotyczą niewielkich kwot, PKW nie odrzuca sprawozdania, co skutkuje utratą subwencji rocznej, ale przyjmuje sprawozdanie ze wskazaniem uchybień, czyli z zachowaniem subwencji rocznej dla partii. Aktualny kształt art. 38a ust. 1 pkt 2 ustawy o partiach politycznych umożliwia tym samym PKW różnicowanie sankcji w przypadku stwierdzenia niektórych uchybień w zakresie gospodarki finansowej partii politycznej, w zależności od skali tego naruszenia, co przed dokonaniem nowelizacji tego przepisu nie było możliwe. Do 31 marca 2023 r. obowiązywał bowiem automatyzm sankcji odrzucenia sprawozdania finansowego partii w każdym przypadku stwierdzenia (nawet nieznacznej wagi) naruszenia przepisów regulujących sposób jej finansowania.
Mając na uwadze, że począwszy od 31 marca 2023 r. w odniesieniu do niektórych uchybień obowiązuje korzystniejszy z punktu widzenia partii politycznej mechanizm kontroli sprawozdania finansowego, Sąd Najwyższy w obu sprawach (w których zakwestionowano przyjęcie przez partię wpłat o wartości około kilkuset zł), uznał skargi wniesione przez partię polityczną za zasadne (podobnie jak orzekł już wcześniej w orzeczeniach z: 4 kwietnia 2023 r., I NSW 4/23; 4 kwietnia 2023 r.; I NSW 6/23; 20 czerwca 2023 r., I NSW 5/22).
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na represyjność przepisów przewidujących automatyczną utratę subwencji rocznej w przypadku odrzucenia sprawozdania finansowego, co uzasadnia sięgnięcie do fundamentalnych zasad prawa intertemporalnego nakazujących wsteczne działanie ustawy względniejszej dla sprawcy czynu naruszającego prawo. W konsekwencji uwzględnił nowe (względniejsze dla partii) brzmienie art. 38a ust. 1 pkt 2 ustawy o partiach politycznych. Stwierdził, że w sprawach, z uwagi na znikomy charakter naruszenia art. 25 ust. 1 ustawy o partiach politycznych, sprawozdanie partii w świetle nowych przepisów nie powinno było być odrzucone, lecz przyjęte ze wskazaniem stwierdzonych przez PKW uchybień, stosownie do dyspozycji art. 38 ust. 1 pkt 2 lit. a tiret 1 ustawy o partiach politycznych.
W sprawie I NSW 8/23 SSN Aleksander Stępkowski złożył zdanie odrębne.
Postanowienie SN z dnia 18 października 2023 r. z uzasadnieniem (sygn. akt I NSW 10/22)
Postanowienie SN z dnia 18 października 2023 r. z uzasadnieniem (sygn. akt I NSW 8/23)