Sąd Najwyższy w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych postanowieniem z dnia 4 stycznia br. uchylił postanowienie Marszałka Sejmu stwierdzające wygaśnięcie mandatu poselskiego, powołując dwojakie podstawy jego uchylenia.
W wymiarze proceduralnym, postanowienie Marszałka Sejmu zostało wydane z oczywistym naruszeniem procedury określającej sposób stwierdzenia wygaśnięcia mandatu poselskiego, określonej w art. 248 § 3 Kodeksu wyborczego. W świetle tego przepisu, Marszałek Sejmu wydaje postanowienie stwierdzające wygaśnięcie mandatu posła na podstawie informacji z Krajowego Rejestru Karnego (KRK) uzyskanej od Ministra Sprawiedliwości. Tymczasem Marszałek Sejmu nie dysponował prawem wymaganą informacją z KRK, bowiem w dacie wydania postanowienia, w rejestrze tym nie widniała osoba, względem której Marszałek wydał zaskarżone postanowienie.
Podkreślić należy, że postępowanie w sprawie stwierdzenia wygaśnięcia mandatu poselskiego jest odrębne od postępowania karnego. Sąd Najwyższy nie bada prawidłowości orzeczenia sądu karnego, od niego przysługuje odrębny środek zaskarżenia, w odrębnej procedurze (kasacja).
W obecnej procedurze oceniana jest zgodność z prawem wydania postanowienia Marszałka Sejmu o stwierdzeniu wygaśnięcia mandatu poselskiego. Kluczowe znaczenie ma przy tym kwestia wydania prawomocnego wyroku skazującego na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego i skutki prawne, jakie wyrok ten mógł wywołać w sferze prawa publicznego (w odniesieniu do mandatów poselskich). W rozpoznanej sprawie mamy do czynienia z nietypową sytuacją, ponieważ doszedł jeszcze jeden element do oceny, a mianowicie skutki postanowienia Prezydenta RP w sprawie stosowania prawa łaski.
Sąd Najwyższy stwierdził, że wydanie postanowienia o stwierdzeniu wygaśnięcia mandatu posła nie było możliwe w związku z obowiązywaniem postanowienia Prezydenta RP z 16 listopada 2015 r. nr PU.117.45.2015 w sprawie stosowania prawa łaski, na mocy którego nastąpiło „przebaczenie i puszczenie w niepamięć oraz umorzenie postępowania”.
Punktem wyjścia było także przyjęcie, że w poprzednim postępowaniu, w którym Sąd Najwyższy wypowiedział się odnośnie do prawa łaski (sygn. II KK 96/23) skupiono się na procesowym wymiarze tej prerogatywy (jej wpływu na toczące się postępowanie) w aspekcie domniemania niewinności oskarżonych (konieczność uniknięcia sytuacji, w której oskarżeni pozbawieni zostaliby szansy na sądowe potwierdzenie ich niewinności), a rozważania Sądu Najwyższego dotyczyły tej części prezydenckiej prerogatywy, w której wypowiedziano się na temat zastosowania prawa łaski w formie „umorzenia postępowania”. Wydanie prawomocnego wyroku skazującego doprowadziło do zasadniczej zmiany sytuacji. Zdezaktualizowała się potrzeba ochrony konstytucyjnego prawa do domniemania niewinności, a sama prerogatywa nie była obecnie rozpatrywana w kontekście jej skutków procesowych, lecz materialnych. Kluczowe dla rozważań Sądu Najwyższego w obecnej sprawie było zatem zastosowanie prawa łaski w formie „przebaczenia i puszczenia w niepamięć”.
Tak sformułowane prawo łaski pozbawia wyrok skazujący jego skutków materialnych i nie może on wywoływać skutków w sferze ustrojowej, w postaci spowodowania utraty biernego prawa wyborczego. Mówiąc inaczej, skutki prawomocnego wyroku skazującego zostały zniesione przez zastosowanie prawa łaski.
Postanowienie Prezydenta RP wydane zostało bezpośrednio na podstawie Konstytucji RP i realizuje prerogatywę Prezydenta RP (art. 139 Konstytucji w zw. z art. 144 ust. 3 pkt. 18) i z tego względu nie podlega żadnej kontroli. Ważności bądź skuteczności aktu łaski nie może weryfikować ani Sąd Najwyższy ani Trybunał Konstytucyjny w żadnej procedurze, a wszelkie próby jego podważenia pozbawione są jakiejkolwiek doniosłości prawnej.
Sąd Najwyższy podkreślił, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, pojęcie konstytucyjne „prawo łaski” ma szersze znaczenie niż instytucja ułaskawienia uregulowana w rozdziale 59 k.p.k. i należy je traktować autonomicznie, jako obejmujące wszelkie indywidualne akty Prezydenta RP również te podjęte przed prawomocnym zakończeniem postępowania sądowego (zob. wyrok TK z 17 lipca 2018 r., sygn. K 9/17, OTK ZU A/2018, poz. 48), które to rozumowanie Sąd Najwyższy podzielił.
Tak rozumiane „prawo łaski” nie stanowi naruszenia lub ograniczenia odrębności i niezależności sądów, wynikającej z zasady trójpodziału, ale doprecyzowuje wzajemne relacje między władzą sądowniczą i władzą wykonawczą. Jest integralnym elementem konstytucyjnego mechanizmu wzajemnego równoważenia się poszczególnych władz. Zakres stosowania prawa łaski określa wyłącznie Konstytucja RP i nie może być on kształtowany jakimkolwiek aktem innych organów władzy publicznej. Gdyby ustrojodawca chciał zawęzić zakres stosowania tego prawa jedynie do prawomocnych wyroków, uczyniłby to bezpośrednio w tekście Konstytucji RP, jak miało to miejsce w art. 69 ust. 1 Konstytucji Kwietniowej z 1935 r. Przykładem podobnego doprecyzowania jest również art. 99 ust. 3 obecnie obowiązującej Konstytucji.
Sąd Najwyższy podkreślił, że zaskarżone postanowienie wydane zostało na podstawie art. 250 Kodeksu wyborczego i nie odnosi się do prawnokarnego aspektu sprawy. Orzeczenie Sądu Najwyższego zapadłe w sprawie zainicjowanej odwołaniem od postanowienia Marszałka Sejmu o stwierdzeniu wygaśnięcia mandatu poselskiego stanowi sprawę publiczną w rozumieniu art. 26 § 1 pkt 11, w zw. z pkt 2 u.SN. w której wyłącznie właściwą jest Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego. Nie jest to sprawa, w której dopuszczalne byłoby wystąpienie do Trybunału Sprawiedliwości UE z pytaniem prejudycjalnym, jej materia leży bowiem całkowicie poza zakresem kompetencji przekazanych organom Unii Europejskiej. Z tego względu, na właściwość IKNiSP w tej sprawie nie ma żadnego wpływu wyrok TSUE z 21 grudnia 2023 r C-718/21. Jednocześnie, utrwalone orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przesądza, że sprawy dotyczące uzyskania bądź utraty mandatu poselskiego nie stanowią sprawy cywilnej ani karnej w rozumieniu art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (Barski i Święczkowski przeciwko Polsce skargi nr 13523/12 i 14030/12 § 57 i cytowane tam orzecznictwo wcześniejsze). Z tego względu, kompetencji IKNiSP do orzekania w tych sprawach nie dotyczą zastrzeżenia ETPCz sformułowane na gruncie art. 6 ust. 1 EKPCz w wyroku z 8 listopada 2021 w sprawie Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce (skargi 49868/19 i 57511/19), lub w wyroku z 23 listopada 2023 r. Wałęsa przeciwko Polsce (skarga nr 50849/21).
Postanowienie SN z dnia 4 stycznia 2024 r. (sygn. akt I NSW 1268/23)