W dniu 20 lipca 2016 r. Sąd Najwyższy w składzie siedmioosobowym rozpoznawał sprawę zainicjowaną pytaniem prawnym, jakie zwykły skład tego Sądu przedstawił postanowieniem z dnia 2 lutego 2016 r. w sprawie III UZP 17/15:
"Czy w sprawie o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku ubezpieczenia społecznego lub jego zakresu (o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego; o podleganie ubezpieczeniom społecznym) do niezbędnych kosztów procesu zalicza się wynagrodzenie reprezentującego stronę radcy prawnego, biorąc za podstawę zasądzenia opłaty za jego czynności z tytułu zastępstwa prawnego stawki minimalne określone w § 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (jednolity tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 490 ze zm.), czy też stawkę minimalną określoną w § 11 ust. 2 w związku z § 5 tego rozporządzenia?".
Po rozpoznaniu tej sprawy Sąd Najwyższy w składzie powiększonym podjął uchwałę następującej treści:
„W sprawie o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku ubezpieczenia społecznego lub jego zakresu (o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego; o podleganie ubezpieczeniom społecznym) do niezbędnych kosztów procesu zalicza się wynagrodzenie reprezentującego stronę radcy prawnego, biorąc za podstawę zasądzenia opłaty za jego czynności z tytułu zastępstwa prawnego stawki minimalne określone w § 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 490 ze zm.)”.
Ponadto skład siedmioosobowy nadał tej uchwale moc zasady prawnej oraz ustalił, że przedstawiona w niej wykładnia wiąże od dnia jej podjęcia (czyli od 20 lipca 2016 r.).
Sąd Najwyższy w składzie zwykłym zadecydował o przedstawieniu składowi siedmiu sędziów do rozstrzygnięcia ww. zagadnienia prawnego w związku z rozpoznawaniem sprawy, w której Sąd Apelacyjny w K. – w postępowaniu zażaleniowym – zadał Sądowi Najwyższemu pytanie następującej treści: „Czy w sprawie z odwołania od decyzji organu rentowego wydanej na podstawie art. 38 ust. 1, art. 83 ust. 1 pkt 1 oraz art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1 oraz art. 13 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2015, poz. 121 ze zm.) o podleganiu ubezpieczeniom społecznym, w zakresie w jakim sąd rozpoznający sprawę rozstrzyga o kosztach w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji (art. 108 § 1 k.p.c.), określając wysokość wynagrodzenia pełnomocnika odwołującego się od tej decyzji będącego adwokatem albo radcą prawnym, zastosowanie znajduje przepis § 6 czy też § 11 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielanej przez radcę prawnego z urzędu (Dz.U. z 2013, poz. 490 ze zm.) w zw. z art. 98 § 1, 3 i 4 k.p.c. oraz art. 109 § 2 k.p.c.?”.
Problem jurydyczny, jaki został przedstawiony Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia, wyłonił się przy rozpoznawaniu przez Sąd Apelacyjny zażalenia Anety N. (strony, która wniosła do sądu odwołanie od decyzji ZUS) na rozstrzygnięcie o kosztach procesu wydane przez Sąd Okręgowy w K. w sprawie przeciwko ZUS Oddziałowi w K., przy udziale zainteresowanego Dariusza O. o ustalenie istnienia obowiązku ubezpieczeń społecznych. W tej sprawie Sąd Okręgowy zmienił decyzję ZUS przez stwierdzenie, że Aneta N. „jako pracownik u płatnika składek (…) Dariusz O. podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym od dnia 1 marca 2013 r.”. W zakresie rozstrzygnięcia o kosztach procesu Sąd Okręgowy - powołując się na art. 98 k.p.c., § 2 pkt 1 i 2 oraz § 11 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu - zasądził od ZUS na rzecz Anety N. kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego (a więc dwukrotność stawki minimalnej – 60 zł - która w myśl ówcześnie obowiązujących przepisów obejmowała reprezentację strony w sprawach o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego; aktualna stawka w takich sprawach wynosi 360 zł).
W zażaleniu na postanowienie Sądu Okręgowego rozstrzygające o kosztach procesu w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji Aneta N. kwestionowała wysokość zasądzonej na jej rzecz od ZUS sumy pieniężnej. Uważała, że Sąd Okręgowy w tej sprawie błędnie zastosował przepisy wykonawcze określające wysokość kwot należnych stronie wygrywającej spór sądowy, tytułem zwrotu wydatków poniesionych przez nią w związku z ustanowieniem w sprawie zawodowego pełnomocnika będącego radcą prawnym (identyczna sytuacja dotyczy zastępstwa wykonywanego przez adwokata). Zdaniem Anety N. sprawa będąca przedmiotem rozpoznania (o ustalenie obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym) nie może być kwalifikowana jako „sprawa o świadczenie pieniężne z ubezpieczenia społecznego” w rozumieniu § 11 ust. 2 ww. rozporządzenia (w odniesieniu do której w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji obowiązywała wówczas stawka minimalna 60 zł), lecz taką sprawę należy uznać za „zwykłą” sprawę majątkową, w której wysokość kosztów zastępstwa procesowego należy ustalać na podstawie § 6 rozporządzenia, przyjmując za podstawę ich obliczenia wartość przedmiotu sporu (zaskarżenia). Kierując się tą zasadą, należało przyjąć, że Aneta N. powinna otrzymać od ZUS-u co najmniej 2.400 zł (stawkę minimalną wyliczoną od wartości przedmiotu sporu) zamiast 120 zł (kwoty przyznanej przez Sąd Okręgowy).
W tej sytuacji, w związku z niejasnością przepisów wykonawczych regulujących wysokość kosztów zastępstwa procesowego, Sąd Apelacyjny (a następnie Sąd Najwyższy orzekający w składzie zwykłym) powziął wątpliwości w zakresie tego, jak – na potrzeby ustalania wysokości kosztów z tytułu zastępstwa procesowego wykonywanego przez radcę prawnego (adwokata) - należy traktować sprawę o ustalenie istnienia/nieistnienia obowiązku ubezpieczeń społecznych (zakresu tego obowiązku): czy jako „sprawę o najbardziej zbliżonym rodzaju” do sprawy „o świadczenie pieniężne z ubezpieczenia społecznego” (gdzie obowiązuje stawka „sztywna”, wynosząca - aktualnie - 360 zł), czy też jako „zwykłą” sprawę o prawa majątkowe, w której obowiązuje stawka adekwatna do wartości przedmiotu sporu/zaskarżenia (przy wartości przedmiotu sporu kształtującej się na poziomie 10.000 zł - 50.000 zł aktualna stawka wynosi 4.800 zł).
Siedmioosobowy skład Sądu Najwyższego w podjętej dziś uchwale uznał, że w tego typu sprawach zastosowanie ma stawka uzależniona od wartości przedmiotu sporu (zaskarżenia), a nie stawka zryczałtowana, która obowiązuje w sprawach o świadczenia z ubezpieczeń społecznych (np. o emeryturę, o zasiłek chorobowy itp.). Z uwagi na okoliczność, że Sąd Najwyższy postanowił nadać tej uchwale moc zasady prawnej, to pogląd, jaki został w niej przyjęty, wiąże - formalnie - wszystkie składy orzekające tego Sądu. Ponadto Sąd Najwyższy zastrzegł, że przedstawiona w uchwale wykładnia przepisów prawa wiąże dopiero od dnia podjęcia uchwały (czyli od 20 lipca 2016 r.). To zaś oznacza w szczególności, że wykładnia zaprezentowana w dzisiejszej uchwale nie może być podstawą ewentualnego kwestionowania przez strony (ich pełnomocników) sposobu ustalania (wysokości) kosztów zastępstwa procesowego w sprawach o ustalenie obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym, które już zostały zakończone.