W dniu 17 października 2019 r. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów, po rozpoznaniu w Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zagadnienia prawnego przedstawionego we wniosku Pierwszego Prezesa SN o dokonanie tzw. abstrakcyjnej wykładni przepisów postępowania cywilnego określających skład sądu pierwszej instancji, podjął uchwałę następującej treści:
„Sprawę o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy dochodzone przez pracownika od pracodawcy na podstawie art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p. rozpoznaje sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.)”.
Jednocześnie Sąd Najwyższy postanowił nadać tej uchwale moc zasady prawnej i zastrzegł, że przyjęta w niej wykładnia obowiązuje od dnia podjęcia uchwały.
Wskazana wyżej uchwała została podjęta w odpowiedzi na pytanie prawne zamieszczone we wniosku Pierwszego Prezesa SN, jaki złożono w trybie przewidzianym w art. 83 § 1 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym (jednolity tekst Dz.U. z 2019 r., poz. 825) o usunięcie rozbieżności ujawnionej w orzecznictwie Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu prawa pracy o roszczenia odszkodowawcze z tytułu wadliwego rozwiązania stosunku pracy dokonanego przez pracodawcę. Źródłem dostrzeżonej przez Pierwszego Prezesa SN rozbieżności orzeczniczej były odmienne sposoby wykładni przepisów prawa procesowego cywilnego określających skład sądu pierwszej instancji (art. 47 § 1 i § 2 pkt 1 k.p.c.).
Wyraźna różnica zdań, jaka zarysowała się w judykaturze Sądu Najwyższego, dotyczyła sposobu rozumienia zwrotu „sprawa z zakresu prawa pracy o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy”. W odniesieniu do tego zagadnienia prezentowano dwa stanowiska orzecznicze. Wedle pierwszego z nich (m.in. wyrok SN z 13 stycznia 2015 r., I PK 136/14) sąd pierwszej instancji w składzie 1 sędziego zawodowego (jako przewodniczącego) i 2 ławników (art. 47 § 2 pkt 1 lit. a) k.p.c.) rozpoznaje sprawy z zakresu prawa pracy o odszkodowania dochodzone wyłącznie na podstawie przepisów Kodeksu pracy (np. art. 45 i 58 k.p.); natomiast w przypadku spraw o tzw. roszczenia uzupełniające, których pracownik dochodzi od pracodawcy na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego (stosowanych odpowiednio z mocy art. 300 k.p.), sąd pierwszej instancji orzeka jednoosobowo (art. 47 § 1 k.p.c.). Z kolei w myśl drugiego wariantu orzeczniczego (m.in. wyrok SN z 4 października 2018 r., III PK 92/17) sprawy o roszczenia z tytułu nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem rozwiązania stosunku pracy dochodzone przez pracownika od pracodawcy na podstawie art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p. podlegają rozpoznaniu przez sąd pracy w składzie ławniczym.
Problematyka składu sądu ma fundamentalne znaczenie w kontekście realizacji standardów procesu cywilnego, albowiem rozpoznanie sprawy w składzie sprzecznym z prawem (np. ławniczym zamiast jednoosobowym i odwrotnie) jest okolicznością skutkującą stwierdzeniem nieważności postępowania przed sądem pierwszej instancji (art. 379 pkt 4 k.p.c.), którą sąd odwoławczy bierze pod rozwagę z urzędu. Wyrok wydany w postępowaniu dotkniętym nieważnością podlega uchyleniu przez sąd drugiej instancji, a sprawa – przekazaniu sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, z czym wiąże się konieczność powtórzenia czynności procesowych uprzednio dokonanych przed sądem, który był wadliwie obsadzony.
Ujawniona w orzecznictwie Sądu Najwyższego rozbieżność w wykładni przepisów prawa procesowego określających skład sądu pierwszej instancji w sprawach z zakresu prawa pracy skłoniła Pierwszego Prezesa SN do sformułowania następującego pytania prawnego: „Czy w sprawie o roszczenia z tytułu nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem rozwiązania stosunku pracy dochodzone przez pracownika od pracodawcy na podstawie art. 415 k.c. (w zw. z art. 300 k.p.), a nie na podstawie Kodeksu pracy, właściwy jest skład sądu określony w art. 47 § 1 k.p.c., czy też w art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.?”.
Na tak zadane pytanie Sąd Najwyższy w składzie powiększonym odpowiedział, że w pierwszej instancji sprawę o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy dochodzone przez pracownika od pracodawcy na podstawie art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p. rozpoznaje sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.)”. Pogląd wyrażony w uchwale składu powiększonego oznacza w praktyce, że wszystkie sprawy z zakresu prawa pracy, w których pracownik występuje z roszczeniami odszkodowawczymi wywodzonymi z faktu wadliwego rozwiązania przez pracodawcę stosunku pracy (niezależnie od ich podstawy prawnej) podlegają rozpoznaniu w pierwszej instancji w składach kolegialnych, z udziałem ławników.
Z formalnego punktu widzenia (art. 88 ustawy o SN) pogląd zaprezentowany w dzisiejszej uchwale wiąże wszystkie składy orzekające Sądu Najwyższego w każdej sprawie, jaka pojawi się na wokandzie tego Sądu. Wykładnia art. 47 k.p.c. przyjęta w dzisiejszej uchwale obowiązuje od daty jej podjęcia (17 października 2019 r.), czyli "na przyszłość". Oznacza to, że zaprezentowany w uchwale sposób interpretacji art. 47 k.p.c. znajdzie zastosowanie tylko w tych sprawach z zakresu prawa pracy o zapłatę odszkodowania „uzupełniającego”, dochodzonego na podstawie art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p., które jeszcze nie zostały definitywnie zakończone. Natomiast w już zakończonych sprawach o zapłatę takiego odszkodowania, rozpoznanych w pierwszej instancji jednoosobowo zamiast w składzie ławniczym nie zachodzą podstawy do wzruszenia orzeczeń kończących postępowanie z powołaniem się na okoliczność, że postępowanie było dotknięte nieważnością spowodowaną wadliwą obsadą składu orzekającego w pierwszej instancji.