W dniu 18 lutego br. Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej zagadnienia prawnego w sprawie o sygn. III CZP 14/20, podjął uchwałę następującej treści:
1. Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony z apelacją rozpoznaje sąd drugiej instancji.
2. Odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie.
Uchwała została podjęta w związku z zagadnieniem prawnym przedstawionym przez Sąd Okręgowy w Rzeszowie postanowieniem z dnia 8 stycznia 2020 r., sygn. akt VI Ga 3/20:
Czy wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zawarty w apelacji podlega rozpoznaniu przez sąd I czy II instancji, a jeśli przez sąd II instancji, czy na postanowienie to służy zażalenie i do którego sądu: do innego składu sądu II instancji czy sądu przełożonego nad sądem II instancji?
Podejmując uchwałę Sąd Najwyższy przyjął, że w sprawie, w której przedstawiono zagadnienie prawne, do rozpoznania apelacji mają zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1469, dalej – „ustawa nowelizująca”; por. art. 9 ust. 4 tej ustawy), przy czym nie ma w tej mierze znaczenia eksponowana przez Sąd Okręgowy okoliczność, że uprzednio sprawa została rozpoznana w postępowaniu upominawczym, w którym przed wejściem w życie ustawy nowelizującej doszło do wydania nakazu zapłaty.
W ustawie nowelizującej odstąpiono od dotychczasowego modelu podwójnej kontroli dopuszczalności apelacji w sądzie a quo i sądzie ad quem, a zestawienie zmian polegających na uchyleniu art. 370 k.p.c. i nadaniu nowego brzmienia art. 371 oraz art. 373 k.p.c. prowadzi do wniosku, że czynności sprowadzające się do badania dopuszczalności apelacji, w tym kontrola uiszczenia opłaty od apelacji, zostały skoncentrowane w sądzie drugiej instancji. W tym stanie rzeczy, skoro rola sądu a quo została ograniczona do zarejestrowania wpływu apelacji i czynności technicznej polegającej na przekazaniu akt sprawy sądowi drugiej instancji, utrzymanie kompetencji sądu a quo do rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych byłoby rozwiązaniem nielogicznym i nieracjonalnym w świetle celów ustawy nowelizującej. Regułę wyrażoną w art. 105 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz. U. z 2020 r., poz. 755) należy zatem de lege lata rozumieć w ten sposób, że strona może zgłosić wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych z apelacją w sądzie pierwszej instancji, jednak wniosek taki, wraz z apelacją, podlega przekazaniu w celu jego rozpoznania sądowi drugiej instancji właściwemu do kontroli dopuszczalności i merytorycznego rozstrzygnięcia apelacji.
W pozostałym zakresie Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały, ponieważ przedstawione zagadnienie prawne – na tym etapie postępowania – miało charakter hipotetyczny, a jego rozstrzygnięcie nie było niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy w rozumieniu art. 390 § 1 k.p.c. Kwestia dopuszczalności zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych mogłaby stać się istotną dopiero w razie oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych i zaskarżenia postanowienia oddalającego wniosek, do czego in casu nie doszło.