Sąd Najwyższy postanowieniem z 13 grudnia 2022 r. przedstawił do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego następujące zagadnienie prawne:
Czy dopuszczalne jest rozpoznawanie w trybie art. 49 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. 2021, poz. 1805, ze zm.) sformułowanego przez stronę wniosku o wyłączenie sędziego wyznaczonego do orzekania w przedmiocie wniosku o wyłączenie sędziego?
Rozpoznając wniosek o wyłączenie sędziów Sądu Najwyższego, złożony w trybie art. 49 § 1 k.p.c. w sprawie toczącej się z wniosku o wyłączenie sędziego sądu powszechnego, Sąd Najwyższy powziął wątpliwości, czy w procedurze cywilnej dopuszczalny jest mechanizm procesowy, w którym strona może wnioskować o wyłączenie konkretnego sędziego wyznaczonego (wylosowanego) do rozpoznania postępowania incydentalnego, którego przedmiotem jest konkretny wniosek o wyłączenie sędziego. Inaczej mówiąc, czy postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego można uznać za „sprawę”, w której sędzia może w ogóle podlegać wyłączeniu.
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że w procedurze cywilnej przesłanki instytucji wyłączenia sędziego na wniosek strony zostały uregulowane w analogiczny sposób jak w procedurze karnej. Zarówno na gruncie art. 49 k.p.c., jak i art. 41 k.p.k., strona może domagać się wyłączenia sędziego, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie (iudex suspectus). Jednakże pomimo spójności systemu prawnego w sprawach cywilnych i karnych w aspekcie ukształtowania procesowych przesłanek instytucji wyłączenia sędziego na wniosek strony, w judykaturze Sądu Najwyższego na gruncie obu tych procedur widoczne jest odmienne podejście do oceny dopuszczalności tego rodzaju wniosku strony.
Generalnie orzecznictwo Izby Cywilnej oraz Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych w kontekście wykładni art. 49 § 1 k.p.c. dopuszcza mechanizm procesowy wyłączenia – na wniosek strony – sędziego wyznaczonego (wylosowanego) do rozpoznania wniosku o wyłączenie sędziego. Przyjmuje się, że na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego dopuszczalne są więc „wielostopniowe” wnioski o wyłączenie sędziego, w tym w postępowaniach incydentalnych o wyłączenie sędziego. Postępowanie incydentalne w przedmiocie wyłączenia sędziego mieści się bowiem w pojęciu „sprawy” w rozumieniu art. 49 k.p.c.
W judykaturze Izby Karnej Sądu Najwyższego, na tle wykładni art. 41 k.p.k., ugruntowane jest natomiast stanowisko negujące dopuszczalność wniosku o wyłączenie sędziego wyznaczonego do orzekania w incydentalnym postępowaniu w przedmiocie wyłączenia sędziego, gdyż sędzia objęty takim wnioskiem nie jest sędzią wyznaczonym do rozpoznania sprawy.
Przestawiając omawiany problem prawny do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, Sąd Najwyższy w sprawie I NWW 123/21 zwrócił również uwagę, że strony – dążąc do realizacji swoich interesów procesowych – niejednokrotnie instrumentalnie wykorzystują instytucję wyłączenia sędziego. Składając „wielostopniowe” wnioski o wyłączenie sędziego w postępowaniach incydentalnych, których przedmiotem jest wyłączenie sędziego, strony świadomie próbują doprowadzić (niekiedy nawet skutecznie) do udaremnienia wydania przez sąd rozstrzygnięcia w sprawie głównej w rozsądnym terminie. Sąd Najwyższy nie miał wątpliwości, że tego rodzaju nadużycie praw procesowych nie służy określonemu w Konstytucji RP oraz prawie Unii Europejskiej celowi, jakim jest gwarancja bezstronności czy szerzej rzetelności procesu. Nie służy również budowie społecznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości. Wręcz przeciwnie, tego rodzaju praktyka prowadzi niejednokrotnie do wypaczenia sensu tej ochrony, przewlekłości postępowania lub naruszenia w inny sposób praw innych stron postępowania. Obniża tym samym skuteczność i efektywność wymiaru sprawiedliwości.
Postanowienie SN z dnia 13 grudnia 2022 r. z uzasadnieniem (sygn. akt I NWW 123/21)