W dniach 20-21 września w Falentach k. Warszawy odbyła się Konferencja Sędziów Sądu Najwyższego, kontynuująca - zapoczątkowany w 2015 r. przez Panią Pierwszą Prezes Sądu Najwyższego prof. dr hab. Małgorzatę Gersdorf - zwyczaj corocznego spotykania się na wyjazdowych, wspólnych obradach sędziów wszystkich Izb Sądu Najwyższego.
Referaty wygłosili Pani prof. dr hab. Ewa Łętowska - sędzia Trybunału Konstytucyjnego w st. spoczynku, Pan prof. dr hab. Walerian Sanetra - sędzia Sądu Najwyższego w st. spoczynku oraz Pan dr hab. Ryszard Piotrowski.
Prof. E. Łętowska w ramach wystąpienia pt. „Zdekoncentrowana kontrola konstytucyjności i kondycja sądów. Móc-chcieć-potrafić” odniosła się do rodzącej się wobec kryzysu kontroli konstytucyjności w Polsce aprobaty doktryny dla idei sądowej oceny zgodności prawa z Konstytucją, która miałaby stanowić paliatyw w związku z faktycznym pozbawieniem możliwości skutecznej i powszechnie uznawanej kontroli sprawowanej w tym obszarze przez Trybunału Konstytucyjny.
Podkreślając korzyści takiego rozwiązania, prof. E. Łętowska uwypukliła jednak trudności i zagrożenia z tym związane. Zwróciła uwagę, że choć - jej zdaniem - sądy zawsze miały prawo do badania zgodności ustaw z Konstytucją i do stosowania jej przepisów bezpośrednio, czemu co do zasady sprzeciwiał się Trybunał Konstytucyjny, to obecnie ciężar odpowiedzialności, który miałby spoczywać na sądach będzie dużo większy. Sądy muszą sobie zdawać z tego sprawę. Zadanie przejęcia kontroli konstytucyjności prawa w obecnych warunkach wymaga bowiem siły, odwagi i przygotowania na możliwość wystąpienia różnych nieprzewidzianych trudności. W tym kontekście poruszyła problem legitymizacji społecznej działalności sądów i wiążący się z tym obecny kryzys legitymizacyjno-komunikacyjny. Zwróciła uwagę, że sądy - w tym Sąd Najwyższy - mają w tym zakresie wiele do nadrobienia. Odnotowała również niebezpieczeństwa związane z różnicami podejścia do różnych kwestii prawnych przez pion sądownictwa powszechnego i administracyjnego. Jej zdaniem, niebagatelne znaczenie w całym omawianym zagadnieniu ma także uwrażliwienie sędziów na specyfikę wykładni Konstytucji, która rządzi się swoimi, odrębnymi zasadami (innym pierwszeństwem zasad wykładni). Zauważyła też ograniczony zakres sądowej kontroli konstytucyjności prawa, gdyż nie we wszystkich obszarach będzie ona mogła być stosowana (np. w zakresie tzw. pominięć ustawodawczych).
W dyskusji koncentrowano się głównie na tych wątkach poruszanych w referacie, które uwypuklały konieczność pogłębionej refleksji nad zagrożeniami związanymi z ideą uczynienia sądów stróżami Konstytucji. Sędziowie Sądu Najwyższego kierowali zarazem wiele uwag krytycznych wobec dotychczasowego podejścia Trybunału Konstytucyjnego tak do współpracy i poszanowania władzy sądowniczej, jak i do zauważalnej aprobaty w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego z okresu poprzedzającego obecny kryzys dla rozszerzenia wpływu władzy wykonawczej na władzę sądowniczą pomimo wyraźnych sygnałów alarmujących ze strony tej ostatniej. W dyskusji szczególnie wiele miejsca poświęcono zagadnieniu komunikacji społecznej w kontekście relacji władza sądownicza – społeczeństwo. Podkreślano złożoność problemu. Uwidoczniły się różne poglądy na temat podejścia do tej kwestii. Zwrócono uwagę na płytkość debaty publicznej i krytycznie odniesiono do działalności mediów. Odnotowano także, wymykającą się spoza jakichkolwiek reguł, aktywność społeczeństwa na forach społecznościowych, które w obecnych czasach w sposób dominujący kształtują poziom ogólnej (w tym prawnej) świadomości obywateli.
Referat prof. W. Sanetry „Bezpośrednie stosowanie konstytucji RP przez Sąd Najwyższy” poruszał problematykę, która już uprzednio była szeroko opracowana tak w doktrynie, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Referat zawierał przypomnienie znanych już poglądów w tej materii i przedstawiał je w nowym świetle. Położono przy tym wyraźny nacisk na pojęciowe odróżnienie obowiązywania prawa i jego stosowania w kontekście odmowy stosowania obowiązującego prawa, które jest niezgodne z Konstytucją. W referacie przypomniano także zagadnienie ram (zakresu) odmowy stosowania ustawy w razie wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku ją derogującego. Powróciła także kwestia obowiązku, czy jedynie możliwości kierowania pytań prawnych do Trybunału Konstytucyjnego przez sądy. Refleksja referenta dotyczyła również tzw. zasady domniemania zgodności ustawy z Konstytucją, która – co podkreślono – jest jedynie wytworem orzecznictwa (zwłaszcza Trybunału Konstytucyjnego) i skonfrontowania jej z domniemaniem nakazu stosowania ustawy przez sądy.
Dyskusja odzwierciedlała dotychczasową polaryzację stanowisk w poruszanych kwestiach i donosiła, że daleko jest od wypracowania wspólnego poglądu w sprawie wszystkich poruszanych zagadnień. Wyraźnie jednak dało się zauważyć tendencję do stawiania wymagania ostrożnego korzystania przez sądy z prawa odmowy zastosowania ustawy z powołaniem się na jej niezgodność z Konstytucją. Taka odmowa powinna mieć charakter wyjątkowy i być szczególnie rzetelnie umotywowana, na co może mieć wpływ także faktyczna niemożność skierowania pytania do Trybunału Konstytucyjnego, podyktowana np. krótkim terminem na rozpatrzenie sprawy, bądź uchylenie się przez Trybunał Konstytucyjny od zajęcia stanowiska w przedmiocie zgodności ustawy z Konstytucją, do czego w szczególności dochodzi w sytuacji odmowy udzielenia odpowiedzi na pytanie prawne sądu.
W ostatnim z wygłoszonych referatów „Pozycja ustrojowa Krajowej Rady Sądownictwa” dr hab. Ryszard Piotrowski przedstawił tytułową problematykę na szerokim tle, tak historycznego rozwoju i zróżnicowania ustrojowej roli sądownictwa, jak i różnego pojmowania roli sędziego i rozumienia jego niezawisłości. Referent zwrócił także uwagę na zasadniczą polaryzację poglądów na ten temat. Z prezentowanego wystąpienia przebijała się refleksja o przywiązywaniu nadmiernego znaczenia do obowiązującego „tu i teraz” paradygmatu modelu ustrojowych instytucji państwowych, ich kompetencji, wzajemnego oddziaływania.
Ze względu na ograniczone ramy czasowe nie przeprowadzono dyskusji nad wystąpieniem dra hab. R. Piotrowskiego.
oprac. dr Eliza Maniewska