W Sądzie Najwyższym 13 października 2023 roku odbyła się konferencja naukowa podejmująca refleksję nad początkami i współczesnym rozwojem polskich procedur cywilnej i karnej. Okazją do podjęcia tych tematów jest 500 lat od kodyfikacji polskiej procedury sądowej, znanej pod nazwą
Formula processus. Została ona uchwalona przez sejm walny koronny Królestwa Polskiego w Piotrkowie 17 grudnia 1523 r.
Konferencja Sądu Najwyższego „Źródła i współczesność polskich kodeksów: postępowania cywilnego i postępowania karnego. 500-lecie kodyfikacji polskiej procedury sądowej
Formula processus” ma na celu przypomnienie historycznych okoliczności uchwalenia i funkcjonowania
Formula processus (sesja staropolska), jak i debatę nad aktualnym stanem rozwoju instytucji zapoczątkowanych pięć wieków temu, to jest środkami zaskarżenia we współczesnej procedurze karnej i cywilnej (dwie sesje współczesne).
– Muszę myślami krótko sięgnąć do XVI stulecia, który był złotym wiekiem nie tylko w historii Polski, ale również w historii sądownictwa. To bowiem w Polsce Jagiellonów uchwalone zostały prawa stanowiące wybitne osiągnięcia ówczesnej myśli prawniczej i stanowiły one równocześnie świadectwo bardzo bujnego życia intelektualnego i obywatelskiego w Polsce. To wówczas rozpoczął się proces przechodzenia od starożytnych zwyczajów do nowożytnych kodyfikacji prawa i od postrzegania wymiaru sprawiedliwości jako osobistej prerogatywy monarchy, do otworzenia instytucjonalnych zrębów najwyższych instytucji sądowych – powiedziała otwierając konferencję Pierwsza Prezes SN dr hab. Małgorzata Manowska.
Jak dodała, odnosząc się wprost do
Formula processus, „wyjątkowa doniosłość tej instytucji dla historii prawa polskiego wiąże się nie tylko z usystematyzowaniem, uporządkowaniem dotychczasowego prawa ziemskiego, ale również z reformami, zwłaszcza z wprowadzeniem do staropolskiego procesu ziemskiego instytucji apelacji”.
Formula processus uważana jest za jeden ze szczególnie istotnych aktów ustawodawczych Pierwszej Rzeczypospolitej. Przez kilka kolejnych stuleci, to jest do rozbiorów w XVIII w., stanowiła podstawowy instrument procesowy dla sądów ziemskich.
Wprowadzenie instytucji zaskarżenia wyroku do sądu drugiej instancji było przełomowym krokiem naprzód w budowie nowoczesnego systemu sądownictwa, co też następowało dzięki dalszym reformom. Wcześniej, zamiast możliwości merytorycznej polemiki z orzeczeniem, stronie niezadowolonej z wyroku pozostawało jedynie skierowanie oskarżenia przeciwko sędziemu, który wyrok wydał (tzw. nagana sądowa lub też mocja sędziego). Było to rozwiązanie godzące w dobre imię sędziów, autorytet sądów i zakłócające ich funkcjonowanie. Pojawienie się apelacji pozwoliło przezwyciężyć te osłabiające sądownictwo czynniki.
Od orzeczeń działających w pierwszej instancji sądów ziemskich i grodzkich apelować można było do tzw. roków generalnych, czyli do sądu wiecowego w danym województwie, a w razie, gdyby nie doszły do skutku – do króla. Wyrok sądu wiecowego także nie był ostateczny i dopuszczalna była dalsza apelacja do króla. W przeciwieństwie do systemu mocji sędziowskich, apelacja rozpoznawana była bez udziału sędziego, który wydał zaskarżony wyrok, a więc sąd drugiej instancji mógł procedować bardziej bezstronnie. Inne regulacje 111 artykułów Formula processus cechowało dążenie do uproszczenia i odformalizowania procesu.
W 1578 r. zdecydowano się na utworzenie osobnego sądu apelacyjnego rozstrzygającego sprawy w ostatniej instancji, czyli Trybunału Koronnego, poprzednika Sądu Najwyższego.
W trakcie konferencji prelegenci, m.in. wybitny prawnik i historyk prof. dr hab. Wacław Uruszczak, omawiali genezę i skutki kodyfikacji
Formula processus jako osiągnięciu myśli prawnej i państwowotwórczej Pierwszej Rzeczypospolitej. O przykładach funkcjonowania tych rozwiązań na przełomie XVI i XVII w. na Wołyniu mówiła prof. Natalia Starczenko z Kijowa.
W sesjach na temat współczesnych procedur sądowych referaty wygłosili m.in. Pierwsza Prezes SN dr hab. Małgorzata Manowska w sesji cywilnej, a także Prezesi SN Zbigniew Kapiński (Izba Karna) i Wiesław Kozielewicz (Izba Odpowiedzialności Zawodowej) w sesji karnej.
Sąd Najwyższy pragnie przypomnieć o
Formula processus zachęcając do szerokiej i pogłębionej refleksji nad współczesnym rozwojem instytucjonalnym i normatywnym polskiego systemu wymiaru sprawiedliwości w duchu ideałów sprawiedliwości i praworządności. Jeszcze w tym roku SN opublikuje w wydaniu bibliofilskim staropolski tekst łaciński kodyfikacji Formula processus wraz z jej tłumaczeniem na język polski i angielski. Dzieło to będzie także dostępne dla wszystkich zainteresowanych na stronie internetowej Sądu Najwyższego.
